اطلاعات و داده‌های علمی و تحقیقاتی بی‌شمارپیش از شروع اپیدمیک بیماری احتمال وقوع آن را چندان دور از انتظار نمی‌یافت. تخریب بی‌رویه محیط زیست وحیف‌و‌میل منابع مالی در صنایع اسلحه‌سازی، یا دامن زدن به جنگ‌های نیابتی و یا ساخت وسائل مصرفی لوکس به عوض پرداختن به بهبود امکانات نازل بهداشتی، دارویی و غذایی برای عموم آحاد جامعه، وقوع چنین احتمالی را، حتی در کشورهای عمده سرمایه داری هشدار می‌داد. اما همان‌گونه که شاهد بودیم سرمایه‌داری اعتنایی به همه این هشدار ها نگذاشته و همچنان به عملکرد گذشته خود ادامه داد تا بحران بیماری کرونا گریبان همگان را گرفت، البته این بار نیز مانند همیشه عمده قریب به اتفاق این قربانیان از درون اقشار فقیر و زحمتکش جامعه، کارگران، سیاهان و رنگین پوستان، ساکنان مناطق محروم و توده انبوه کشورهای فقیر بوده است. توده‌ای که بودن یا نبودن آنان فرقی به حال سرمایه داران ندارد. نظام های سرمایه داری، کوچکترین اهمیتی به زندگی و حیات این توده ها نمی‌دهند، مسئله اصلی آنان حفظ منافع اقلیتی ناچیز در مقابل اکثریتی بی‌شمار است. این نظام در جستجوی شرایطی‌ست که در آن ثروتمندان هروز پروارتر می شوند و فقیران تکیده‌تر.
از اینرو شناخت بهتر و دقیق‌تر مراحل مختلف رشد امپریالیسم از ابتدای ظهور تا کنون، کمک به‌سزایی خواهد بود که نسل جدید جوانان انقلابی به درک روشن‌تر وعمیق تری از بحران‌های سرمایه داری جهانی دست یافته تا بتوانند در پرتو آن به سوی سازماندهی متناسب برای مقابله با آن و جایگزینی آن با نظامی سوسیالیستی گام بردارند.
دنیای سرمایه‌داری طی ۱۳۰ سال گذشته شاهد بحران ها عمومی کوچک و بزرگ فراوانی، رکودها و کسادی ها و غیره بوده است که از میان آنان چند بحران چشمگیر‌تر بوده‌اند. بحران هایی که کلیت نظام سرمایه داری جهانی را به لرزه در آورد و آن تا پرتگاه سقوط پیش راند. این بحران های اساسی به ترتیب در پنج مورد زیراتفاق افتاد:
اولین بحران عمده درسال ۱۸۹۰ رخ داد. بحران دوم دردهه ۱۹۳۰بود و سومین بحران در دهه ۱۹۷۰ اتفاق افتاد. بحران وام‌های بدون پشتوانه که در سال ۲۰۰۸ از آمریکا آغاز شد چهارمین بحران اساسی سرمایه‌دار بود که پس‌لرزه های تا پیش از وقوع بحران کرونا همچنان احساس می‌شد. اینک ما در میانه بحران پنجم یعنی بحران ناشی ازشیوع ویروس کرونا هستیم. چهار بحران اولیه اصلی تقریباً با فواصل ۴۰ سال یکبار اتفاق افتاد، در صورتی که بحران کرونا تنها ۱۲ سال پس از بحران ۲۰۰۸ رخ داده است.
برای درک بهتر مکانیسم این بحران ها و بررسی چگونگی وقوع آن، در ابتدا لازم است نگاهی به نظریهٔ لنین درباره امپریالیسم انداخته و با تلاش در جهت انطباق این نظریه با شرایط کنونی جهان سرمایه‌داری، امکان تسریع اضمحلال امپریالیسم و ایجاد جوامع سوسیالیستی در سراسر جهان، به عنوان تنها راه برون‌رفت از چرخه این بحران‌ها آماده کنیم.
************************
لنین نوشه مشهور خود «امپریالیسم به مثابۀ بالاترین مرحلۀ سرمایه داری»(۱) را در نیمۀ اول سال ۱۹۱۶ به رشتۀ تحریر درآورد. او از سال ۱۹۱۵ در شهر برن (سوئیس) مطالعات خود در زمینه شناخت مرحله جدید سرمایه‌داری را آغاز کرد و سپس در ژانویۀ سال ۱۹۱۶ دست به نگارش این کتاب زد. لنین در پایان ژانویۀ ۱۹۱۶، به زوریخ رفته و در کتابخانۀ آن شهر به ادامۀ کار خود پرداخت. رونویسی ها، خلاصه نویسی ها، یادداشت ها و جدول هایی که لنین از صدها کتاب، مجله، روزنامه و مجموعه های آماری استخراج کرده است، بیش از ۴۰ ورق بزرگ چاپی را تشکیل می دهد. متن این تحقیقات در سال ۱۹۳۸ به صورت مجموعۀ جداگانه ای تحت عنوان «یادداشت های مربوط به امپریالیزم» منتشر شد.
بدیهی است که از زمان نگارش این جزوه تا به امروز امپریالیسم دستخوش تحولات جدید و فراوانی شده است. به سخن دیگر، برای درک وضعیت کنونی امپریالیسم، نمی توان تنها به جزوۀ لنین اکتفا کرد. ما در این مقاله با تأیید تحلیل های لنین در مورد عصر امپریالیسم به دورۀ های اخیر رشد و گسترش امپریالیسم اشاره خواهیم کرد. بنا به نظریه لنین امپریالیسم بالاتری مرحله رشد سرمایه داری بوده و ویژگی آن احتضار سرمایه داری انحصاری‌ست. مشخصه این دوران، آن‌چنان که لنین اشاره می کند، دخالتگری از طریق صدور سرمایه به کشورهای پیرامونی بود. اما این احتضار چنان که لنین پیش بینی می کرد اتفاق نیفتاد و سرمایه‌داری قدم به دوران جدیدی گذاشت، دوران «سرمایه داری پسین»(۲) که در آن تمرکز اصلی بر محور تولید کالاهای مصرفی برای بازارهای بومی کشورهای پیرامونی‌ست. این روند به تشدید عقب افتادگی در کشورهای پیرامونی سرعت بیشتری بخشید. ما در سطور آینده به این بحث خواهیم پرداخت.
دوران کلاسیک امپریالیسم با جنگ جهانی اول و دوم خاتمه یافت. اما علیرغم دست‌آویزی به جنگ برای حل بحران‌های ادواری و گشایش بازارهای جدید، نظام جهانی سرمایه داری همچنان دربحران‌های عمیق دست‌و‌پا می‌زند. وجه مشخصۀ این بحران‌ها وقوع انقلابات و جنگ های خانمانسوز بود. جنگ های اول و دوم جهانی؛ انقلاب های روسیه، چین، کوبا و اعتصاب های کارگری گسترده در سراسر جهان؛ طغیان های کارگری در اسپانیا، ایتالیا و فرانسه، اشغال امپریالیستی افغانستان، عراق و تهاجمات نظامی به لیبی و سوریه که منجر به آوارگی میلیون ها نفر شده است، نشانگر این انحطاط در سیستم جهانی است.
با وجود تمامی تلاش‌های امپریالیسم غرب در نسبت دادن علل تمامی این بحران ها و جنگ ها به دول شوروی و اروپای شرقی، این حریفان تازه آنان در دنیای رقابت سرمایه‌داری، و بشارت آن‌که با فروپاشی شوروی و «بلوک شرق»، «صلح» و آرامش ابدی بر جهان سایه خواهد افکند؛ عملکرد نظامی ـ سیاسی سرمایه‌داری غرب و همتایان شرقی‌شان در چند دهه گذشته به روشنی نشان داد که امپریالیسم بدون جنگ افروزی و کشتار مردم سایر نقاط جهان قادر به ادامۀ حیات اقتصادی خود نیست. تهاجمات نظامی به یوگسلاوی، افغانستان، عراق، و لیبی و غیره همه نمایانگر مرحلۀ انحطاط این نظام جهانی است. در این مرحله تمام تضادهای نظام امپریالیستی از پیش برجسته تر شده و خصوصیاتی که در دوران لنین حالت جنینی و اولیه داشتند، به تمامی خود را نشان می دهند.
مشخصه دوران کنونی، یعنی دوران «سرمایه داری پسین»، بحران دائمی انباشت است که سرمایه داری را دچار اختلال کرده و به زمینه‌های جنگ‌افروزی دامن می زند. شرایط کنونی موجد رقابت شدیدتر بین رقبای سرمایه‌داری را برای کسب مافوق سودهای انحصاری‌ست. در این مرحله برخلاف دوران پیش (عصر کلاسیک امپریالیزم)، علیرغم اعتبار تمام قوانین حرکت و تضادهای سرمایه داری جهانی، شیوه عملکرد سرمایه داری نسبت به سایر نقاط جهان، تغییر می کند. بگذارید کمی بیشتر توضیح دهیم.
یکی از منابع مهم انباشت سرمایه در دوران پیشین، بهره‌برداری از منابع و ذخایر کشورهای پیرامونی و تاراج مواد اولیه انان با حداقل قیمت بود؛ اما در این دوره باتوجه به توسعه و گسترش صنایع امکان تولید مواد خام مصنوعی در کشورهای پیشرفته صنعتی فراهم آمده است. اینک سرمایه به عوض کوچ به کشورهای وابسته در درون کشور متروپل وارد بازار تولید شده و در صنایع بسیار پیشرفته تولید مواد خام مصنوعی (الیاف مصنوعی؛ لاستیک، پلاستیک و غیره) که خواهان نیروی کار بسیار ماهریست جریان می‌یابد. این تغییرات منجر به انتقال حوزۀ عمل سرمایه از صدور سرمایه مالی به کشورهای پیرامونی برای راه اندازی صنایع مونتاژ صدور مواد اولیه خام به به مانوفاکتورهای کشور پیرامونی و سازماندهی کامل تولید با استفاده از نیروی کار ارزان شده است. شد. در نتیجه، جهت مداخلات امپریالیزم نسبت به کشورهای دیگر جهان تغییر کرد.
اینک؛ برخلاف دوره پیش که بازارهای داخلی کشورهای عقب افتاده دارای جذابیت خاصی برای امپریالیزم نبود؛ رشد قشرهای میانی و پردرآمد مصرف کننده، بازار این کشورها را مورد توجه کشورهای متروپل قرار داده است. اینک تولید کامل کالا در این کشورها، از ابتدا تا انتها، سریع ترین روش برای کنترل بازار و از میان برداشتن رقبای دیگر امپریالیستی که کالاهایشان در بازارها عرضه می شد، به‌شمار می‌ید. کاستن مخارج اضافی مانند حمل و نقل و استفاده از نیروی کار ارزان در عین فروش مواد اولیه با قیمت های گزاف این بازار هارا به بهشت سرمایه‌داران مبدل می کند. سرمایه جهانی برای تحقق این امر از بورژوازی بومی بهره می گیرد. آنان بخش های مهم بازار را به خود اختصاص می‌دهند.
رشد فوق العاده صنایع مونتاژ در این دوران نمایانگر این تحولات نوین است. مبادلۀ نابرابر بین کشورهای متروپل و پیرامونی، همزمان با تولید کالاهای مصرفی، تشدید یافته است؛ زیرا در گذشته «محصول کار» در کشورهای متروپل بارآورتر از محصول کار در کشورهای عقب افتاده، بود. از این رو به شکلی انتقال «ارزش» از کشورهای عقب افتاده به کشورهای متروپل صورت گرفت. اضافه بر این نظام جهانی امپریالیستی تساوی میزان سود در سطح بین المللی را به ضرر کشورهای عقب افتاده تغییر داد. در نتیجه؛ وابستگی اقتصادی را هر چه بیشتر تشدید کرد.
در بالا دیدیم که چگونه دلایل ذکر شده موجه رشد بخش تولید کالاهای مصرفی در کشورهای پیرامونی شد، اما ما شاهد این رشد در بخش تولید ماشین های تولید کننده تولید ات مصرفی نیستیم. عدم وجود مبادله بین این دو بخش اقتصادی، منجر به تجدید رشد نیروهای مولده می گردد. هم چنین کالاهای مصرفی تولید شده به رغم استفاده از نیروی کار ارزان، تغییر تعیین کننده ای در صادرات این کشورها ایجاد نمی کند و کالاها عمدتاً برای مصرف داخلی باقی می مانند. از سوی دیگر گسترش بخش ۲ (بخش تولید کالاهای مصرفی) بدون گسترش بازار درونی منجر به انحصاری شدن سریع تولید شده و موجد بحران همیشگی اشباع انباشت و محدود ماندن رشد صنعتی می‌شود.
عوامل ذکر شده بالا تشدید ناموزونی بیشتر در سطح جهانی را دامن می زند. به سخن دیگر دخالت های این دورۀ امپریالیسم منجر به پیدایش نوع ویژه ای از سرمایه داری در کشورهای پیرامونی می گردد، سرمایه داری ناقص الخلقه (و غیرعادی). در این دوره و براساس نیازهای مرحله ای امپریالیسم حکومت هایی که از نظر سیاسی مستقیما وابسته به دولت امپریالیستی هستند جای خود را به حکومت هایی که به اشکال غیرمستقیم وابسته هستند (وابستگی اقتصادی و نه سیاسی)، می دهند. موقعیت این کشورها، از کشورهای استعماری (دورۀ کلاسیک امپریالیسم) به شبه استعماری (دورۀ سرمایه داری پسین) تغییر می یابد. در این دوران دیگر کشورهای عقب افتاده نیازمند به سرمایه های صادرتی کشورهای متروپل نیستند، بلکه محتاج زمینه چینی برای جذب وسایل تولیدی اشباع شدۀ در کشور متروپل می باشند. اینک سرمایه برای ایجاد تسهیلات ضروری و آماده‌سازی بازار، نه به شکل «صدور سرمایه» بلکه به صورت وام های درازمدت و یا کمک های بلاعوض به کشورهای پیرامونی داده می شود. نقش «سازمان بین المللی پول» و نهادهای مشابه، در این دوره تضمین نیازهای کنونی امپریالیسم است. بدین ترتیب با کمک های فوق، دولت ها و سرمایه داری بومی ناقص الخلقه (ساخته شده توسط امپریالیسم) این کشورها، زیربنای اقتصادی (سیستم بانکی، حمل و نقل و غیره) را برای جذب کالاهای کشورهای متروپل، بنیاد می نهند.
نتیجۀ این تغییرات در نظام سرمایه داری جهانی و اعمال سیاست‌های نئولیبرالیسم از ۱۹۷۰ به بعد توسط مارگرت تاچر در بریتانیا و رونالد ریگان در آمریکا (و پینوشه در شیلی)، شرایطی به وجود آورده که شکاف و تضاد طبقاتی را بیشتر از اوایل قرن بیستم کرده است. برای نمونه، طبق گزارش اکسفام «در سال ۲۰۱۵، تنها ۶۲ نفر ثروتی معادل ۳.۶ میلیارد نفر، یعنی نیمۀ پایینی جمعیت جهان داشتند». ثروت این ۶۲ نفر، از سال ۲۰۱۰ به این سو ۴۴ درصد افزایش پیدا کرده است، در حالی که ثروت نیمۀ پایینی جمعیت جهان طی همین دوره، برعکس ۴۱ درصد سقوط کرده است! در دوران کرونا و بحران اقتصادی ناشی از آن و فقر و فلاکت و بیکاری برای بخش اعظم مردم جهان، ۱۰ تن از ثروتمندترین افراد جهان همچنان به به ثروت خود افزوده‌اند.
محصول سیاست های نئولیبرالیسم، پس از ۴۰ سال جنگ افروزی، فقر و بدبختی میلیون ها نفر در سراسر جهان بوده است. ورود تقریباً ۱ میلیون پناهنده در سال ۲۰۱۵ به خاک اروپا (که تا ۲۰۲۱ افزایش یافته و وخیم تر شده است)، منجر به تشدید بحران در سراسرکشورهای اروپایی شده است. ما در این دوره شاهد تقویت گرایش های فاشیستی و شبه فاشیستی در سراسر جهان هستیم. این روند، نتیجه شکست سیاست امپریالیستی است که در جزوۀ لنین به درستی به ریشه‌های آن اشاره شده است.
لنین در انتهای جزوۀ خود وضعیت ۱۹۱۷ امپریالیسم را چنین توصیف می‌کند که بی شباهت به وضعیت کنونی بحران امروزی نیست:
«… اشتباه بود اگر تصور می شد این تمایل به سوی گندیدکی، رشد سریع سرمایه داری را منتفی می سازد؛ خیر، رشته های گوناگون صنایع، قشرهای گوناگون بورژوازی و کشورهای گوناگون در دوران امپریالیسم با نیرویی کم و بیش گاه تمایل به سوی گندیدگی و گاه تمایل به سوی رشد سریع را متظاهر می سازند. روی هم رفته سرمایه داری با سرعتی به مراتب بیش از پیش رشد می یابد، ولی این رشد نه تنها به طور اعم ناموزون تر می شود، بلکه به طور اخص نیز این ناموزونی به صورت گندیدگی کشورهایی که از لحاظ میزان سرمایه از همه نیرومندترند نمودار می گردد (انگلستان)…».
امروز تولید سرمایه داری، فرایندی جهانی شده است؛ اما این گرایش به «جهانی شدن» تولید، همچنان در چهارچوب نظام پوسیدۀ «دولت ـ ملت»های رقیب، متکی بر مالکیت خصوصی هر یک بر ابزار تولید و رقابت برای کسب سود به بهای نقصان دیگری صورت می گیرد. این همان تناقض بنیادی سرمایه داری است. انحطاط اقتصادی امپریالیسم و ظهور قدرت های سرمایه داری چین و روسیه پس از پایان جهان دوقطبی، این رقابت را میان امپریالیسم و این قدرت های نوپای سرمایه داری بر سر منابع منطقه ای و دست یافتن به نقاط حساس ژئوپلتیک تشدید کرده است (کودتای اوکراین و به دنبال آن در گیری های اخیر روسیه ۲۰۲۱ و درگیری بر سر مسألۀ «دریای جنوب چین»، نمونه هایی از این تنش ها هستند). با این روند و به دنبال بحران عمیق اقتصادی جهانی، امپریالیسم برای جبران انحطاط اقتصادی خود (که بیش از پیش خود را به صورت افزایش فعالیت های غیر مولد و انگلی مانند بورس، بانکداری، مالیه، املاک و غیره نشان می دهد) راهی به جز توسل به ابزار نظامی (گسترش بودجه و دخالت های نظامی) و بازگشت به سیاست های اقتصادی «حمایت گرا» و به عبارت دیگر «ناسیونالیسم اقتصادی» نخواهد داشت.
همان طور که لنین در جزوۀ خود اشاره می‌کند، تنها راه غلبه بر بحران کنونی نظام سرمایه داری جهانی، تدارک انقلابات سوسیالستی در هر کشور و نهایتاً کل جهان است. لازم به ذکر است که انقلابات جهانی از ضعیف ترین حلقه های امپریالیسم آغاز می گردد. ایران یکی از این حلقه هاست که انقلاب سوسیالیستی در آن می تواند به سراسر منطقه و نهایتاً جهان گسترش یابد. از اینرو تدارک برای انقلاب سوسیالیستی در ایران یکی از وظایف اصلی تمام انقلابیون است. اما، انقلاب سوسیالیستی مستلزم حضور و دخالت گری مستقیم حزب پیشتاز کارگری مخفی در ایران است که از هم اکنون در دستور کار تمام کارگران پیشتاز و روشنفکر ـ کارگران قرار گرفته است.
اردیبهشت ۱۴۰۰
(۱)
امپریالیزم به مثابه بالاترین مرحله ی سرمایه داری، اثر ولادیمیر ایلیچ لنین
https://www.marxists.org/farsi/archive/lenin/works/1916/imperialism.pdf
(۲)
