منظور از کودکان کار و خیابان چیست؟
شاید لازم باشد برای نزدیک شدن به تعریفی عام از کودکان کار و خیابان، مفاهیمی را که باعث تشخص یافتن چنین گزاره ای شده است، مورد تدقیق قرار داد. در روایتی عام، کارگر را فردی درنظر می گیرند که در قبال ارائه کار مشخص، وجهی مشخص را به عنوان دستمزد از کارفرما دریافت می کند. خب! تردیدی نداریم که این تعریفی خام دستانه است از کارگر. چرا که فرض را بر آن نهاده است که رابطه علی برقرار شده فی مابین کارگر و کارفرما رابطه ای آزادانه و در شرایطی برابر بوده است. در حالی که اساسا اینطور نیست. کارگر کار خود را بمثابه کالا به کارفرما می فروشد و با قرار گرفتن در رابطه تولید ای از بنیان نابرابر خود نه تنها فاقد ابزار تولید بلکه فاقد فواید حاصله از فرایند کار نیز خواهد شد و در نهایت به مرحله بیگانگی با کار و محصول آن نزدیک می شود.
در واقع تنها با در نظر گرفتن این فرایند است که کنش کارگر و کارفرما همواره بر مدار تضاد می گردد و در نهایت موجبات قوام یافتن طبقات استثمار شونده و استثمار کننده را فراهم می آورد. تنها در صورت اتخاذ چنین زاویه نگرشی به فرایند کار است که دور باطل تحلیلهای مکانیکی و تخیلی اقتصاد دانان راست دچار وقفه می شود.
حالا شما وقتی که با چنین درکی از مفاهیم کار و کارگر طرف شدید، بیایید و کودکی را که با همین مولفه های کنوانسیون حقوق کودک، ۱۸ ساله فرض شده است را در فرایند کار قرار دهید. حتی نتیجه نخستین تصویر سازی ذهنی و ترسیمات انتزاعی نیز مقرون به فاجعه خواهد بود! و بعد در سطحی دیگر آن را به ساحتی انضمامی ارتقا دهید. به ساحتی که دیگر مولفه ها و مصادیق برسازنده آن، فاصله ای بعید از آن کارویژه های دوران الیورتویستی و توصیفات دیکنزی دارد.
این معضل در ایران به چه شکلی خود را نمایانده است؟
اساسا در ایران وضعیت کار در چنبره یک بحران عمیق اقتصادی و نئولیبرالیسم هار گرفتار شده است. ایران به نوعی لابراتوار سیاستهای اقتصادی آزمایش نشده سرمایه داری تبدیل شده است. مناسبات کار در ایران به طرز باور نکردنی ای ضمخت و رقت بار است. آمارهای رسمی حکومت نیز در رابطه با وضعیت بیکاری و ناسامانی معیشت مردم گویای این امر است. در چنین شرایطی است که کودکان خانواده های طبقه کارگر در میان روابط اقتصادی از سویی و ساختارهایی روبنایی متاثر از زیر بنا گرفتار می شوند. در چنین وضعیتی میزان بازتولید نیروی کار کودکان چنان سریع پیش می رود که اقدامات بهزیستی یا نهادهای خیریه و یا اقدام تامینی و تنبیهی حتی کارکرد یک بخیه سطحی را نیز بر جراحت عمیق و عفونی این مناسبات ندارد. منظورم از آن لایه میانی که کودکان در آن گرفتارند از یک سو به آمارهای میلیونی کودکان کارگر و از سویی نیز به گرفتاری آنها در انواع آسیبهای اجتماعی نظیر سوء استفاده های جنسی، بیماریهای مرگبار، اعتیاد، و … است. اخیرا آماری منتشر شده بود که نشان می داد متوسط ابتلای به ایدز در میان کودکان کار چهار و نیم برابر بیشتر از متوسط کل جامعه است. این معضل در ایران دقیقا یک معضل ساختاری است. چیزی نیست که آقایان با تشکیل ” ستاد ساماندهی کودکان خیابانی” بتوانند چاره ای برای آن بیابند. تردیدی ندارم که حتی یک شهروند ایرانی عموما و تهرانی را خصوا نمی توانید پیدا کنید در طول روز و در نقاط مختلف شهر از مترو گفته تا روی پل عابر پیاده و از جوبها گرفته تا سطلهای زباله، تعداد قابل توجهی از این کودکان را ندیده باشد. برخی از این بچه ها به معنی مطلق کلمه بچه هستند. استفاده از آنها بعضا حتی به زیر سنین سه تا چهار سال هم می رسد. در برخی موارد میزان سازماندهی کودکان برای کار خیلی قدرتمندتر از سازماندهی نیروهای شبه نظامی حکومت است. آنها همه جا هستند و در زمان خطر هیچ جا نیستند. آنها دقیقا سبک زندگی منحصر به خود را تولید کرده اند.
آیا میتوان کودکان کار را از کودکان خیابان جدا کرد؟
اگر منظور این باشد که با لحاظ کردن مولفه کار، چنین مرز بندی ای انجام دهیم شاید به لحاظ یک محدود کردن دایره برداشت مطالعات دانشگاهی مفید باشد! یعنی قائل به این باشیم که کودکانی هستند که خصلت آنها به صرف در خیابان پرسه زدن و کارتن خوابی کردن مشخص شود و کودکانی باشند که خیابانی نیستند اما کار می کنند.
ولی فکر می کنم این به نوعی به رسمیت شناختن تقسیم کار اجتماعی در رابطه با کودکان است. این نگاه ممکن است با کمی تعلل ما را در دام رویکرد خیریه بیندازد. یعنی با خود تحلیل کنیم که کودکی که کار می کند شایسته توجه است اما آن دیگری خیر! اولین عارضه ی این رویکرد، باز گذاشتن رویکرد قضایی و پلیسی با پدیده کودک خیابانی است. باید ابدا این را از نظر دور نداشت که خب ! کودکان خیابانی هم بخش انکار ناپذیری از چرخه معیوب کار و اقتصاد له و لورده کشور است. دقت کنید! ما داریم از کودک خیابانی حرف می زنیم. فقط چیزی در حد فاجعه است که می تواند سرنوشت یک کودک را طوری رقم بزند که خیابان به خصلت تبدیل شود. از طرفی گزاره ای هم هست که آمیزش عینی این مفاهیم به وجود می آید. کودکانی که در خیابان کار می کنند.
وجوه مشترک و مشخصات جدای کودکان کار و کودکان خیابان چیست؟
همانطور که اشاره کردم شاید مهم ترین وجه تمایز خود مولفه کار کردن باشد. دست کم من نمی توانم به همین راحتی در سوژه کودک کار و خیابان گسست معنایی ایجاد کنم. فکر می کنم اگر تاکید کنیم که کودک خیابان لمپن پرولتاریاست، یا کودک خیابان را بر شمردن خصایلی که حکومت با آنها به تعریف و توصیف آنچه ” اراذل و اوباش ” می نامد، مشخص کنیم جدا خطایی بزرگ رخ داده است. گر تعداد اندک کودکانی که در اثر سوء استفاده جنسی در کارگاه های پستو مانند یا مصرف مواد مخدر با کارگران بزرگ سال به خیل کودکان خیابانی ملحق شده اند. شاید بشود بیشتر از این منظر که آنها در هر رده و هر شغلی به هر حال کودک بوده و از مزایای این سن محروم شده اند را مهمترین خط مشترک بین اینها دانست. برای نزدیک شدن به تعریفی جامع که بتواند روی مرز افتراق آنها متمرکز باشد باید خیلی محتاط و خیلی زبده بود. این کار فقط از عهده فعالین با تجربه حقوق کودک بر می آید. اعتقاد ندارم که به صرف انتخاب کوضوع پایان نامه دانشگاهی یا طرح یک پروپوزال می توان به ایضاح چنین خطوطی نزدیک شد. اجازه بدهید از پایان نامه یکی از رفقای عزیزم یاد کنم. امثال او هستند که می تواند مرجع مناسبی برای کارهای جدی پژوهشی در این حوزه باشند. کسی که سابقه سالها کار میدانی در این حوزه دارد و در عین حال به کار تحلیل و توضیح این پدیده هم مشغول است.
آیا برای از بین بردن شرایطی که کودکان را ناچار میکند کار کنند چه باید کرد؟
لابد باید بگویم باید انقلاب کرد! چون این پدیده به هیچ وجه جدای از مسئله کلی شرایط تولید نیست. شرایطی که همراه با خود تمام اقشار کننده کار، از کارگر و معلم تا استاد و پزشک را بلعیده است. بدیهی است که این شرایط به طرز ملموسی برای کودک دشوارتر است. واقعا نمی شود به چنین سوالی به وضوح پاسخ داد. چون انسان شرایط محصول صرفا کژکاری یا بدکاری بخش بوروکراتیک یک سیستم یا افرادی به خصوص نیست. در حالی که این محصول یک بحران ساختاری است. بحرانی که ماحصل یک پروسه تاریخی است و از قضا در ایران در اوج افسارگسیختگی این پروسه هستیم. از طرفی هم نباید بیکار نشست. بخش بزرگی از این کودکان فاقد سواد خواندن و نوشتن هستند و این خود یکی از امتیازات کارفرماهای زالو صفتی است که می توانند از ابتدایی ترین حقوق آنها شانه خالی کنند. اما در رابطه با این کودکان ارائه آموزشهای حقوقی و آشنا کردن آنها با همین حقوق نیم بند موجود در قانون کار هم می تواند گامی در جهت آگاه کردن آنها باشد.
آیا برای کودکان خیابان راه حل متفاوتی وجود دارد؟
کودکان خیابان با ویژگیهایی که برای آنها بر شمردیم شرایط دشوارتری دارند. آنها که خیابان خانه شان است طبیعی هم هست که به راحتی به قاعده و مقرارت تن در نمی دهند. اگر کودکان عادی در مدارس شبه پادگان که از اول صبح با از جلو نظام و خبردار فرایند آموزش سیستماتیک را شروع می کنند و در نهایت به آنها القا می شود تا به پلیس اطمینان کنند، اما کودک خیابان در مدرسه خیابان آموخته است که از پلیس و هر نظم شبه پلیسی فرار کند. از طرفی هم رویکردهای پوپولیستی که در برخی از نهادهای دولتی و غیر دولتی بازتولید شده است، در خوشبینانه ترین حالت آنها را به واسطه پول و غذا جذب می کند و پس از گردآوری ثواب همه چیز تمام می شود! اما رویکرد سازمانی و تشکیلاتی در این حوزه قادر خواهد بود با احیای اعتماد به نفس و برطرف کردن ترس و شناسایی زمینه های ساختاری بازتولید ترس، آنها را جذب و فعال کند. اگر چه باید تاکید کرد این فرایند اگر چه در گامهای نخست از نوعی تاکتیک کمیته ای هم بهره بگیرد اما در نهایت ملزم است خود را در قالب کار بلند مدت و استراتژیک بازتعریف کند. شاید بتوان به برخی از دستاوردهای فریره در این زمینه ها ارجاع داد اما دست کم من تجربه عینی تر از تجربه علی صداقتی خیاط (عمو خیاط) در این باره سراغ ندارم. اشاره ام به این تجربه از این رو بود که پیشاپیش ادعایم را از مظان ایدئالیسم دور کنم! ( تجارب خیاط، در قالب چند جلد کتاب در ایران منتشر شده است)
آن تشکلهای مدنی که برای پایان دادن و یا کم کردن از معضل کودکان کار و خیابان کدامها هستند؟
در حال تعداد این تشکلها نسبت به سالهای گذشته اصلا کم نیست اما در نسبت با گستردگی زائدالوصف کودکان کار، فوق العاده کم هستند. اما اجازه بدهید به صورت مشخص از تشکلی نام نبرم. اگر به تجربه آقای خیاط هم اشاره کردم بیشتر از آنروست که تجربه او در قالب آثاری منتشر شده در بازار نشر ایران موجود است. و بنابراین او دست کم از حیث، چهره ای فرا ان جی اویی دارد.
بودجه آنها چطور تامین میشود؟
معمولا چنین سازمانهایی به فراخور قدرت عملکرد و به خصوص قدرت روابط عمومی و کمیته های مالی خود، می توانند کمکهایی را به صورت نقدی و غیر نقدی دریافت نمایند. افرادی هستند که قبول می کنند برای زمان مشخصی مثلا اجاره ماهیانه ساختمان را پرداخت نمایند. در برخی موارد حق عضویت هم وجود دارد. اما مهمترین مسئله مجموعه نیروهای داوطلبی هستند که بدون کمترین چشم داشت مالی، سالها در یک یا چند سازمان غیر دولتی فعالیت می کنند. من شاهد بوده ام که در برخی موارد بعضی از این رفقا حتی با هزینه های شخصی خود امورات را تنظیم کرده اند و مانع از فروپاشی یک مجموعه شده اند. این مسئله بودجه بار سنگینی را به این تشکلها تحمیل می کندو پروسه جذب پول واقعا پروسه طاقت فرسائی است. کسانی که در این حوزه کار می کنند انسانهای بسیار شریفی هستند. داوطلب می آید و ساختمان و امکانات آماده را می بیند ولی کمتر پیش می آید به متوجه زحمات بچه های مالی شود.
برخورد حاکمیت به آنها چگونه بوده است؟
اصولا حکومت نمی تواند به چنین فعالیتهایی خوش بین باشد. آنها تمایل دارند متصدی هر حرکتی و هر اقدامی خودشان باشند. از بارها دستگیری و بازداشت و حتی محکومیت فعالین حقوق کودک به حبسهای سنگین و سنگ اندازی در فرایند اخذ مجوز یا تمدید اعتبارنامه فعالیت که بگذریم، حکومت همواره چنین فعالیتهایی را نه تنها نادیده می گیر بلکه به آن بمثابه اقدام علیه نظام هم نگاه می کند. یکی از دوستان فعال در این حوزه همیشه می گفت: ” باید از قله کودک به سیاست نگاه کرد و نه برعکس” جالب آنکه با وجود عمیقا غیر سیاسی بودن این تشکلها اما همواره این حکومت است که تمام اعمال و کردار فعالین حقوق کودک را با عینک امنیتی و اطلاعاتی نگاه می کند. تشکب خود ما در تمام دوران فعالیت خود نتوانست از مقامات مربوط استانی مجوزهای لازم را دریافت کند. و در نهایت هم قربانی همین کمبود شد. یک بار یک خانومی به بهانه اینکه خبرنگار کیهان است! آمد برای گزارش از مجموعه ما. از من سوال میکرد شما در انتخابات شرکت کرده اید؟
این پلیس بازیهای جکومت هم خنده آور است و هم مشمئز کننده. به این خانوم که مشخصا نیروی وزارت اطلاعات بود می گفتم این سوال شما بی معناست. جالب بود که به من میگفت غیر ممکن است که شما فارغ التحصیل علوم سیاسی باشید و اینجا را برای سیاسی کاری راه نینداخته باشید. خنده دار نیست؟!
آیا عملکرد این سازمانهای مدنی تا کنون چه بوده و چه دستاوردهائی داشتەاند؟
مهمترین دستاوردشان، جا انداختن ادبیات خاص این حوزه در اذهان عمومی بوده است. مردم تا چند سال پیش اصلا با مفهوم کودک کار آشنایی نداشتند. حکومت هم که اصلا چنین اراده ای نداشته است. به خصوص شما در تهران می توانید شاهد تفاوت نحوه برخورد مردم با کودکان کار باشید. اگر چه برخورد بدون نقدی نیست اما واقعا با برخورد مثلا ۱۰ سال پیش قابل مقایسه نیست. صدها داوطلبی که این سازمانها تا کنون جذب کرده اند این ادبیات را بین صدها خانواده و دهها هزار جمعیت تعمیم و گسترش داده اند. آنها توانسته اند از کودک کار، به صورت مشخص یک مسئله اجتماعی بسازند. تا پیش از اینها، آیا کسی می رفت ذیل عنوان کلی آسیبهای اجتماعی، نظر مخاطب را درباره کودک کار جویا شود؟ الان در تمام طرحهای پرسشگری تهران در حوزه شناخت شناسی محلات، به صورت ویژه روی مسئله کار کودک و کودک کار تاکید می شود. و جالب آن است که اغلب مردم به خوبی با معنای مستتر در این گزاره آشنا هستند و می توانند مصادیق آنرا توضیح دهند. و در همین رابطه هم تعداد پر شماری از فعالین اجتماعی بوده اند که از طریق همین ان جی او ها اساسا وارد کنش اجتماعی شده و به فعالینی ثابت قدم و با ایمان به تغییر وضع موجود تا مرحله لغو کار کودک تبدیل شده اند.
آیا شما نقدی به آن عملکردها داشته و برای بهبود آنها در آینده بدیلی دارید؟
تمام آنچه تا اینجا گفتم نقد بوده است! مگر اینکه نقد را لزوما به معنای آسیب شناسی و تبیین نقاط ضعف قلمداد کنیم. من نمی خواهم در شرایطی که تشکلهایی که برشمردم، با وجود تمام موانع و دشواریها راه خود را باز می کنند و به خود انتقادی می رسند و رو به شکوفائی هستند و خلا بسیاری از احزاب و سازمانهای عریض و طویل را پر کرده اند، به این مسائل بپردازم. به ویژه در تشریح این موضوع در چند سطر، حتما سوء تعابیری را بهمراه خواهد داشت. اما این راهم اضافه می کنم که آنها بدیلی ندارند. البته آنهایی که سفت و سخت پای سازمان بودن خود ایستاده اند. همینها باید بدیل تشکلهایی باشند که به سمت کار خیریه متمایل هستند.
با تشکر از شما رفیق عزیز که در این مصاحبه شرکت کردید
اکتبر ۲۰۱۲