نقد کتاب
همزیستی با مرگ
مروری بر مجموعه چهار جلدی کتاب: نه زیستن نه مرگ
خاطرات زندان ایرج مصداقی، انتشارات آلفابت ماکزیما، سوئد، ۲۰۰۴.
جلد اول: غروب سپیده، جلد دوم: اندوه قوقنوس ها، جلد سوم: تمشک های ناآرام. جلد چهارم: تا طلوع انگور.
بهروز جلیلیان
……………………..
مجموعه چهار جلدی کتاب " نه زیستن نه مرگ"، اثر متفاوتی در فرهنگ و ادبیات زندان و مقاومت سیاسی در دوران معاصر است. البته این متفاوت بودن به معنی حتما خوب بودن آن نیست، اگر چه ارزش های قابل اشاره ای دارد که در پی می آید. می توان گفت که زندانیان سیاسی مجاهد در جمهوری اسلامی در سال های ۱۳۶۰، بیشترین از کل زندانیان بوده اند، اما تعداد کتاب های خاطرات زندان از سایر زندانیان سیاسی غیر مجاهد بسیار بیشتر بوده است.
در این میان این کتاب با حجمی بالا و تقریبا پرداختن به اغلب موضوعات زندان نقش قابل توجهی دارد. خاطرات از این گونه که کندوکاوی به گذشته سیاسی از دورانی پرتلاطم از تاریخچه مبارزاتی مردم ما را نیز شامل می شود همواره واکنش های متفاوتی به تعداد اندیشه های سیاسی همان جامعه در بر دارد. گاه این بازتاب های فکری منتشر می شود و گاه در پس پشت افکار مه آلود بوجودآورندگانش باقی می ماند. آقای ایرج مصداقی، نویسنده این کتاب، با توجه به این مهم و پس از گذشت سال ها از آزادیش و زندگی در خارج از کشور، متاسفانه نتوانسته گردوغبار یکسونگری و گاه جانبداری های بشدت افراطی از سازمان محبوبش را از خود بزداید و چنین اثر پر زحمتی را، پر بارتر به مقصد برساند.
پس از پایان مطالعه کتاب، مدت ها در باره آن فکر می کردم، که دچار شتابزدگی در قضاوت نشوم. مهمترین نکاتی که در این کتاب یافتم که در پایین توضیح بیشتری می دهم، بدین قرار است که، علاوه بر دشمن اصلی که رژیم جمهوری اسلامی و زندانبانان آن است، همواره دو گروه خودی و غیر خودی، مجاهد و غیر مجاهد که به نادرست، به نام " مارکسیست ها" خوانده شده اند، وجود دارد؛ همواره این مجاهدین هستند که بهترین، مبارزترین، با اصالت ترین، پیگیر، تشکیلاتی، منظم، مهربان، دلسوز و بسیاری صفات دیگر را دارا می باشند و دیگران در رده های بسیار پایین تری قرار دارند. نویسنده با اعتماد به نفس فوق العاده، خود را در جایگاه بهترین قاضی و تحلیل گر و منتقد سیاسی و ادبی نسبت به اطرافیان خود دانسته است؛ آقای مصداقی با پرداختن به تقریبا همه مسائل زندان سعی در ناخنک زدن به همه چیز در این مورد داشته، که در واقع بینانه ترین حالت مجبور به سطحی نگری و توضیحات مغالطه آمیز شده است که گاه در یک فصل به نقض خود می رسد. در بهترین حالت، وی می بایستی صرفا به یادآوری خاطرات خود می پرداخت و موضوعات دیگر را در فرصتی بیشتر و مطالعاتی دقیقتر موکول می کرد.
نویسنده این کتاب، آن گونه که از متن بر می آید از فعالین تشکیلاتی سازمان مجاهدین خلق ایران در تهران بوده است. وی پیش از قیام بهمن ۱۳۵۷، برای ادامه تحصیل دانشگاهی به آمریکا رفته و با شروع انقلاب مردم به کشور بازگشته و پس از قیام به همراهی و همکاری فعالانه با سازمان مجاهدین خلق پرداخته که در دی ماه سال ۱۳۶۰ دستگیر و به اتهام فعالیت در این سازمان توسط جمهوری اسلامی ایران به ده سال حبس محکوم می گردد و در خرداد ۱۳۷۰، از زندان آزاد می شود. نویسنده در مقدمه این کتاب در جلد اول، یادآوری می کند که صرفا به بازگویی خاطرات دوران زندان خود در این مجموعه پرداخته است. این مجموعه چهار جلدی که روی هم در حدود هزار و ششصد صفحه را در بر می گیرد، بر خلاف عنوان روی جلدهایش تنها خاطرات زندان نویسنده نیست. اگر چه بیشتر حجم کتاب را به خاطرات اختصاص داده است. نویسنده علاوه بر خاطراتی که خود مستقیما در آن حضور داشته به نقل رویدادهایی که افراد دیگر برای وی گفته اند، نقد و بررسی کتاب ها و مقالات درباره زندان های جمهوری اسلامی، نظرها و گزارش هایی ازپیامدها و موضوعات زندان، از قبیل، شکنجه، تجاوز به زنان، برنامه های آموزشی زندان، مصاحبه های تلویزیونی و یا در حضور جمع زندانیان، مدیریت زندان، و بسیاری مسائل دیگر نیز می پردازد که متاسفانه به علت تعدد بسیار این موضوعات و عدم تعمق و بررسی تخصصی از آنها، ناقص و ناکافی به نظر می رسد.
آقای مصداقی در جلد اول ۲۴۴، جلد دوم ۲۸۰، جلد سوم ۲۵۶ و سرانجام در جلد چهارم ۱۹۲ صفحه از کتاب را به خاطرات مستقیم خود از رویدادهای زندان، که در مجموع ۹۲۷ صفحه ، و به مسائل دیگر ۵۶۴ صفحه را اختصاص داده اند. همانطور که ملاحظه می شود بیش از یک سوم حجم کتاب ها به موضوعاتی است که مستقیما به خاطرات آقای مصداقی مربوط نمی شود. به اعتقاد نگارنده ایشان می بایستی نظرات و مسائلی را که مایل به ابراز آنها بوده اند در کتاب هایی جداگانه منتشر می کردند و یا این که برای حفظ ظاهر، عنوان خاطرات زندان را از روی جلد کتابشان بر می داشتند. البته بسیار گویی و پرداختن به اغلب مسائل زندان سیاسی علاوه بر افزودن بر حجم کتاب، موجب پراکنده گویی، غلو کردن و شاخه به شاخه پریدن های نویسنده شده است. این مهم اساسا باعث از دست رفتن بسیاری از نکات مهمی است که نویسنده برای اولین بار به آنها اشاره می کند. آقای مصداقی در مقدمه جلد اول در صفحه دوم، به این " تلفیقی … از گزارش و خاطره نویسی" اشاره دارد، دلایلی نیز ارائه داده، اما به اعتقاد نگارنده این دلایل نه تنها قانع کننده نیست که اساسا نادرست است.
اگر چه در لابلای بازگویی یادهای آقای مصداقی، ایشان باز هم به توضیح مسائل و ابراز نظراتشان در مورد همان رویدادها می پردازد که اغلب درست و کافی هستند، بایستی توجه داشته باشیم که این کتاب، شرح مقطعی از تاریخ سیاسی کشورمان است و بدون ابراز نظر نویسنده و طرفداری سیاسی وی امکان پذیر نیست. آقای مصداقی در متن، طرف سیاسی اش را به صراحت و صداقت بیان می کند.
همانطور که در بالا گفته شد، کتاب از دو بخش خاطرات و نظرات نویسنده پیرامون مسائل زندان در جمهوری اسلامی ایران، تشکیل شده و به همین دلیل نیز نگارنده سعی دارد مروری بر این دو بخش داشته باشد. آقای مصداقی که بنا بر اعتقادات سیاسی و ایدئولوژیکش، فردی مسلمان و هوادار سازمان مجاهدین خلق بوده است، در تمامی کتاب تلاش در موجه جلوه دادن زندانیان مجاهد و تحقیر و کمتر موج