در بخش ِ نخست دیدیم که منصور ِ حکمت به عنوان ِ دانای کل قهرمان ِ داستان اش را بدون ِ سلاح و ابزار ِ کافی و ضروری و صرفن با اراده ی معطوف به تغییر به جنگ ِ بورژوازی ِ سراپامسلح ِ جهانی می فرستد – آن هم در کشورهای عقب مانده با جمعیت ِ اکثرن ناآگاه از کمونیسم -، به امید ِ هرچه پیش آید خوش آید. چراکه به باور ِ او کافی ست سوبژکت ِ انقلاب یا عنصر ِ مصمم به تغییر و پیروان ِ همفکر و جان بر کف ِ او هر تعداد که باشند، تصمیم به انقلاب گیرند و این تصمیم را بدون ِ توجه به پیامدهای آن عملی نمایند. آنچه مهم است نام و عنوانی است که آنها به خود می دهند – مثلن کمونیست ِ کارگری – و اراده ای که آنان را به عمل وامیدارد. همین دو عامل ِ سوبژکتیو یعنی عنوان ِ حزب و اراده ی مخیر و مختار ِ آن برای تحقق ِ ایده کافی است. سپس باید به انتظار ماند و دید آخر و عاقبت ِ کار چه خواهد شد.
تناقض گویی و سفسطه گری یک خصوصیت ِ اصلی و راهبردی ِ «کمونیست های پراتیکی» یا همان بلشویسم ِ لنینی است که در «بازخوانی ِ کاپیتال» منصور حکمت بسیار با آن مواجه می شویم. حکمت به شیوه ی همه ی توده ای – لنینیست ها و شخص ِ لنین، ناتوانی ِ خود در بحث ِ تئوریک ِ قاعده مند و هدف مند را جز با ضد و نقیض گویی و از این شاخه به آن شاخه چنگ زدن نمی تواند لاپوشانی کند و به پیش ببرد.
اما حکمت هرچه ضد و نقیض بگوید، در یک اصل ِ اساسی ِ «ماتریالیسم و کمونیسم ِ پراتیکی» اش دچار ِ اشتباه نمی شود و آن اهمیت و نقش ِ محوری دادن به سوبژکت ِ مصمم به عمل یعنی ذهن ِ اراده مندی است که بی اعتنا به هر چه پیش نیاز ِ مادی به طور ِ خود به خودی عمل می کند و به آنچه باید برسد یعنی درواقع به هیچ خواهد رسید. چراکه فقط هیچ است که نیازی به هیچ پیش شرط و پیش نیاز ِ مادی تولیدی و تاریخی ِ حاضر و فراهم آمده ندارد و تنها پیش شرط ِ آن نقشه ی از قبل طراحی شده در ذهن ِ خیالبافی است که به گفته ی حکمت «حمله می کند تا آنچه را که هست، یعنی وضعیت موجود را، تغییر دهد، بی آنکه نه به عاقبت و نتیجه ی کار بیاندیشد و نه ابزار و لوازم ِ متناسب با تغییر را در اختیار داشته باشد.». به بیان ِ دیگر یعنی عمل به امید ِ خدا (انشاءالله!) می کند.
اگر ماتریالیسم ِ مارکس در عین ِ حال که در بُعد ِ جامعه ی انسانی ماتریالیسمی تاریخی، اما در اصل و بنیاد ماتریالیسمی دیالکتیکی یعنی ماتریالیسمی است که بر حرکت ِ نظام مند و قانونمند ِ ماده در اشکال ِ وجودی ِ تعین دار ِ طبیعت از ساده به پیچیده، از غیرارگانیک به ارگانیک، از ناشعورمند به شعورمند و از میمون به انسان ِ کارورز و اندیشه ورز استوار است که به موجب ِ آن انسان در فرایند ِ تکاملی ِ خویش این قابلیت را پیدا می کند که هم از کردوکارهای طبیعت و هم از جامعه و عملکردهای خود یعنی بر هر دو وجه ِ هستی ِ تعین مند ِ ماده و جهان ِ واقعن و حقیقتن موجود شناخت پیدا کرده و آن را در عمل ِ معطوف به دگرگون سازی ِ این جهان شناخت مندانه و آگاهانه به کار گیرد، اما در ماتریالیسم ِ غیردیالکتیکی و غیرتکاملی یا به عبارتی ماتریالیسم ِ متافیزیکی ِ سکون گرا و همیشه همان ِ منصور ِ حکمت، به طبیعت و جامعه ی انسانی صرفن به منزله ی یک ابژکت ِ منفعل و «چیز ِ درخود» نگریسته می شود که باید «محرک نخستین» ی آن را به جنبش و حرکت دربیاورد و از آن چیزی بسازد (بیافریند) که خود ِ محرک یا سوبژکت و فاعل ِ آفریننده ی چیز ِ درخود ِ ناشناختنی اراده کرده است.
منصور ِ حکمت با نادیده گرفتن ِ اصل ِ اساسی ِ ماتریالیسم ِ تکامل گرای ِ مارکس یعنی دیالکتیک در سازوکارها و کردوکارهای پدیده های مادی و از جمله تحولات ِ قانونمند ِ اجتماعی، ماتریالیسم را محدود و منحصر به ماتریالیسم ِ پراتیکی ِ انسان، و همین را هم محدود به دوران ِ سرمایه داری، و سرمایه داری را نیز در پراتیک ِ سیاسی و سازمانی ِ خویش محصور و محدود به جامعه ی عقب مانده ای می کند که سوبژکت ِ حزب و رهبرش باید مقدرات ِ آن را آنچنان که خود اراده می کنند تعیین نموده و برطبق ِ همان اراده و عمل ِ راهگشا به قدرت ِ سیاسی ِ خویش برسازند.
ماتریالیسم ِ حکمت شکلی از آن «ماتریالیسم ِ بدون ماده» ای است که پیش از او اتین بالیبار در «فلسفه ی مارکس» آن را در ذهن ِ خود ساخته و آن را به مارکس هم نسبت داده است (در: اتین بالیبار. فلسفه ی مارکس. ترجمه ی عباس ارض پیما. ص. ٣٩–٣٨).
از دیدگاه ِ حکمت ماتریالیسم ِ بدون ِ ماده یا بی نیاز از ماده، ماتریالیسم ِ پراتیکی است که برای ایجاد ِ تغییر در جامعه نیازی به مهم ترین و اصلی ترین ماتریال ِ تغییر یعنی نیروهای مولده ی پیشرفته و آنتاگونیسم ِ طبقاتی ِ حاکم بر مناسبات ِ اجتماعی ِ بر آمده از و متناسب با سطح ِ پیشرفت ِ این نیروها ندارد و فقط اندیشیدن به این پیش نیازهای مادی کافی ست تا بتوان جامعه و مناسبات ِ موجود را دگرگون نمود.
آنچه حکمت ماتریالیسم ِ تاریخی می نامد آن ماتریالیسمی نیست که متضمن ِ تکامل ِ اجتماعی است و در نیروهای مولده از ساده ترین شکل تا پیچیده ترین اشکال از دوران ِ کمون ِ نخستی آغاز و در برده داری و فئودالیسم ادامه یافته و مرحله به مرحله تکامل یافته تا به امروز که در پیشرفته ترین حالت و وضعیت در سازمان ِ اجتماعی ِ بورژوایی و نظام ِ سرمایه داری و به ویژه در تکنولوژی ِ بسیار پیشرفته ی آن عینیت و نمود دارد، بلکه ماتریالیسم ِ ناسازواره ای است که او به تبعیت از کانت و بالیبار در شکل ِ «دوگرایی» تقابل آمیز میان ِ ابژکت ِ ناقانونمند و ناشناختنی و سوبژکت ِ قانونگذار ِ اراده مندی که قادر است با اعمال ِ قواعد ِ مفهومی بر ابژکت های غیرارگانیک ِ جدا از هم آنها را مطابق با آنچه خواست و مصلحت ِ اوست به فعلیت وادارد و هرگونه که می خواهد با آنها رفتار یا در آنها دخل و تصرف نماید.
حکمت این تقابل ِ دوآلیستی میان ِ واقعیت ِ مادی و فاعلیت ِ ذهنی را چنین توضیح می دهد و درواقع از دید خود حل می کند که ذهن برای عمل (پراتیک ِ) معطوف به تغییر ِ ابژکت هیچ نیازی به شناخت ِ قوانین ِ حاکم بر واقعیت ِ مادی ندارد، بلکه اراده ی خود ِ سوبژکت ِ عملگرا برای دگرگون سازی بسنده است. حل ِ تقابل میان ِ ماده و ایده از دید ِ ایده آلیستی متافیزیکی و سوبژکتیویستی ِ حکمت یعنی ایجاد ِ وحدت ِ ایده ای – ذهنی میان ِ واقعیت ِ مادی و اراده ی ذهنی با حذف ِ قوانین ِ خودویژه ی هر واقعیت یا پدیده ی مادی – و در اینجا یعنی جامعه انسانی – و وابسته کردن ِ آن به اراده ی فعال مایشاء سوبژکت.
ماتریالیسم ِ پراتیکی و تاریخی ِ حکمت کاری به پیشاتاریخ ِ انسان ندارد که موضوع ِ شناخت و نظروری او نیست. بلکه موضوع و مضمون ِ این ماتریالیسم، فاعلیت ِ انسان ِ مختار برای تغییر جهان، به معنای محدوده ی حیاتی ِ سیاره ی زمین است. انسانی که از نظرگاه ِ غیردیالکتیکی و غیرتکاملی ِ او ابتدا به ساکن از زیر بته درآمده و یکباره بدون ِ گذر از مراحل ِ تکاملی ِ هستی ِ طبیعی و اجتماعی تبدیل به انسان ِ کارورز ِ اندیشه ورز و آگاه شده است.
کمونیسم ِ پراتیکی ِ حکمت نیز همچون ماتریالیسم ِ پراتیکی اش نه پیشینه ی تاریخی تکاملی دارد و نه محصول تکامل چند میلیارد ساله ی زمین به مثابه بخشی از کلیت ِ مادی سیستمی ِ جهان ِ واقعن و حقیقتن موجود است که در فرایند ِ تکاملی اش با گذار از دوران های مختلف ِ اجتماعی اقتصادی به دوران کنونی یعنی سرمایه داری فرا رفته است. این، کمونیسمی است که در یک لحظه در ذهن ِ مارکس – و البته مارکس ِ کانتیستی که حکمت و پیش از او بالیبار در ذهن ِ خود ساخته اند و نه مارکس ِ واقعی – جرقه زده و تبدیل به تئوری ِ عالمگیر شده است. کمونیسمی که هیچ پیوند ِ ارگانیک ِ تاریخمندی با جامعه ها و دوران های تاریخی ِ پیش از مارکس – یعنی حکمت! – نداردو و این یعنی دقیقن همان درک ِ ایده آلیستی متافیزیکی که ادیان از خلق الساعه ی زمین و انسان دارند که به موجب ِ آن هم زمین و هم انسان به طور ِ همزمان در ذهن ِ خالق پیدا شده و او دست به کار ِ ساختن و شکل دادن به آنها گردیده و خلقت ِ دوگانه (دوآلیستی ِ) ماده – روح یا به بیان ِ ایده آلیست ها روح – ماده را همزمان آغاز و به پایان برده است.
تفاوت یا درواقع تقابل ِ جهان بینی و جهان شناسی ِ مارکس با منصور حکمت در این است که نگرش و شناخت ِ مارکس درست در نقطه ی مقابل ِ اندیشه ی خداساز و خالق انگاری است که حکمت از بالیبار و هر دو از کانت به ارث برده اند. حکمت همچون کانت و او هم به پیروی از مسیحیت انسان را مرکز و کانون ِ هبوط ِ روح یا ذهن بر سازنده ی واقعیت ِ مادی بر زمین، یعنی سوبژکت ِ فاعلی که قادر به خلق الساعه از هیچ است می داند درحالی که از دید ِ مارکس انسان محصول ِ تکامل ِ طبیعت در طول چند میلیارد سال ِ تاریخ ِ زمین است که در فرایند ِ تکاملی ِ زیستمندان بر روی زمین در همین راستا از فرارفت ِ میمون به انسان پدید آمده است.
اهمیت ندادن ِ حکمت به نیروهای مولده و تکنولوژی، و تکنولوژی را عامل ِ شر و مشکلات ِ بشر دانستن – در «بازخوانی ِ کاپیتال» – درک ِ مشترکی است که او را به دین و مذهب وصل می کند. همچنان که نقطه ی مشترکی است که کل ِ دیدگاه های او را به ملا بالیبار و هر دو را به کانت و هر سه را به ایمان ِ دینی متصل می سازد.
کانت هم عقل را به آن دلیل نقد کرد که راه را برای گرایش ِ ایمانی و شهودی به خدا (خالق) باز نگه دارد.
کانت ِ دوآلیست هم برای عقل ِ عملی یا به زبان ِ حکمت و بالیبار ماتریالیسم و کمونیسم ِ پراتیکی حد و حدودی قائل بود و معتقد بود که این عقل ِ عملی (پراتیکی) نباید ادعای شناخت ِ فراتر از حد و حدود ِ تجربه و فاعلیت ِ سوبژکت، یا سوبژکت های معین و محصور در یک چارچوب دورانی – تاریخی ِ مشخص را داشته باشد و پا از آن فراتر بگذارد. بی دلیل نیست که حکمت نه کاری به پیش از سرمایه داری دارد و آن را در تحلیل های مشخص و در به اصطلاح ماتریالیسم ِ تاریخی ِ محدود به اقتصاد ِ سیاسی ِ خود دخالت می دهد، و نه حتا از محدوده ی رژیم ِ سیاسی جامعه ی عقب مانده ی خویش پا فراتر می گذارد، و نه کاری به بعد از آنچه نام اش را انقلاب ِ تغییر دهنده ی وضعیت ِ موجود می نامد دارد، هرچند به آن نام ِ «یک دنیای بهتر» هم می دهد: دنیای بهتری که چون خارج از مادیت ِ تاریخی تکاملی ِ هستی اجتماعی ِ انسان و فقط در ذهن ِ حکمت وجود دارد شبیه به بهشت ِ موعودی است که ادیان وعده ی آن را به قیامت می دهند.
پیش از این دیدیم که در جهان بینی و جهان شناسی ِ محدود به زمان و مکان ِ حکمت و کانتی ها یعنی زمان و مکان ِ محدود به «من ِ» آنها، سوبژکت و ابژکت یا فاعل و مفعول ِ شناسایی وحدتی ایده ای هستند که اگرچه ابژکت از سوبژکت استقلال وجودی دارد، اما این استقلال به آن معنا نیست که تقدم ِ وجودی را به واقعیت ِ عینی و مادی ِ وحدت ِ همبسته ای دهد که در ذهن ِ سوبژکت بازتاب یافته، در آن تجزیه و تحلیل شده و قوانین ِ عام حاکم بر آن شناسایی شده ودرنتیجه تبدیل به شناخت ِ عقلانی یی می گردد که در پراتیک ِ تولیدی تاریخی ِ انسان همواره راه نما و راه بر ِ هستی ِ اجتماعی ِ رو به تکامل آن است، بلکه از نظرگاه ِ آنان به این معناست که هیچ پیوند ِ همبسته ی مادی (طبیعی) سازمان مندی میان ِ فاعل ِ شناسایی و موضوع ِ شناخت وجود ندارد که به موجب ِ آن فاعل ِ شناسایی قادر به نفوذ در هستی ِ درخود ِ ابژکت (موضوع شناسایی) شده و آن را از درخود به برای انسانتبدیل نماید.
فعلیت و فاعلیت و درواقع هنر ِ سوبژکت در این است که چیز یا پدیده ی در خود را به طور ِ کنکرت و خالص بدون ِ در نظر داشتن ِ اعراض ِ مادی و بدون ِ دخالت دادن ِ قوانین ِ حاکم بر آن چیز و پدیده که اگر هم چنین قوانینی وجود داشته باشند اما ناشناختنی اند، صرفن به میل و اراده ی مختار ِ خویش، با مفهوم ها و مقولات پیشینی ِ حاضر و آماده ای که به قول ِ مارکس در طعنه اش به پرودون ِ خیالباف از ازل در سینه ی خدای پدر موجود بوده و از او به خدای پسر و انسان انتقال یافته اند، انطباق داده و هرگونه که خود بخواهد آن چیز و پدیده را دگرگون می سازد. حکمت چنین درک و تصوری از پراتیک ِ ماتریالیستی و کمونیستی دارد.
در «بازخوانی ِ کاپیتال»، منصور حکمت با سفسطه گری ِ یک ایده آلیست ِ تمام عیار و کهنه کار و دقیقن به شیوه ی ملا بالیبار که او هم اتفاقن کاپیتال را ماخذ بررسی نظرات ِ مارکس قرار داده، از این بیان ِ مارکس که گفت: «این آگاهی و شعور انسان نیست که زندگی ِ مادی اش را می سازد، بلکه هستی ِ اجتماعی اوست که شعور و آگاهی ِ او را تعیین می کند (می سازد).»
. آن را به میل خود تعبیر و تفسیر می کند و از آن نتیجه ی وارونه ای می گیرد. حکمت می نویسد: «مارکس می گوید هرچیزی را که شما به آن فکر می کنید حتا حقیقت رنگ ِ ویژه ی تاریخی و دورانی را دارد که ریشه در مناسبات اقتصادی دارند.»
مفهوم ِ دقیق ِ سخن ِ حکمت این است که هرچه را که خود یعنی حکمت به عنوان ِ سوبژکت ِ شناخت به آن فکر می کند، حتا حقیقت که امری ذهنی است، ریشه در مناسبات ِ اقتصادی دارد. او مناسبات ِ اقتصادی را که مارکس محصول ِ تکامل ِ تاریخی ِ انسان می داند، برای لاپوشانی ِ جهان بینی و جهان شناسی و جامعه شناسی ِ ایده آلیستی متافیزیکی ِ خود به میان می آورد، وگرنه همین مناسبات ِ اقتصادی از دیدگاه ِ او نه تاریخی دارند و نه تکاملی و همچنانکه پیشتر گفتیم ابتدا به ساکن از ایده ی سوبژکت ِ خالق بیرون جسته اند.
در این گزاره ی او هیچ سخنی و توضیحی درباره ی منبع و ماخذ ِ مادی ِ متقدم بر فکر و اندیشه ای که چنین درک و برداشتی از جهان ِ پیرامون و حقیقت های کنکرت ِ تاریخی دارد و حتا هستی ِ اجتماعی ِ انسان که خود مؤخر بر و برآمده از تکامل ِ قانونمند ِ ماده ی در حرکت است نمی کند صرفن با این قصد و هدف که بتواند سوبژکتیویسم ِ خود را بی اعتنا به واقعیت ها و حقیقت های عینی ِ موجود و مشخصی که از دید ِ او ناشناخته و ناشناختنی اند در جایگاه ِ عامل و فاعل ِ فعال ِ مایشاء در طبیعت، جامعه و تفکر بنشاند و با تعبیر و تفسیر دلبخواهی از واقعیت ها و حتا اندیشه ی علمی ِ مارکس، «کمونیسم ِ پراتیکی ِ» خود را جایگزین و برسازنده ی همه ی واقعیت ها و حقیقت های مادی ِ مشخص سازد.
ادامه دارد…