آن چنانکه از منابع متفاوت تاریخی بر می آید اولین تشکل مشخص کارگری ایران در سال ١٢٨۵ شکل گرفته است. البته با توجه به تفاوت تاریخ ها ی ذکر شده در منابع مختلف میتوان فاصله زمانی سالهای ١٩٠۶ و ١٩٠٧ میلادی را به طور قطع زمان شکل گیری اتحادیه کارگران چاپخانه ها دانست. این تشکل کارگری که در کوران تحولات انقلابی دوره مشروطیت شکل گرفت به عقیده بسیاری از مورخین وتحلیل گران تاریخ جنبش کارگری، اولین تشکل کارگری قوام یافته و داخلی کارگران ایران بوده است. زمینه شکل گیری این اتحادیه همانگونه که گفته شد، شرایط انقلابی دوره مشروطه بود. تحولات انقلابی و سیر تحولات بنیادی در این دوره که به میزان زیادی فضای قرنها استبداد سیاسی و اجتماعی را در هم شکسته بود، نیاز به انتشار افکار و اخبار و گسترش پرشتابی از فضای روشنگری را در جامعه دامن زده بود. در این دوره متداول ترین و عمومی ترین وسیله ارتباطی در جامعه آثار مکتوب و خصوصا نشریات و روزنامه ها بود. نیاز روزانه به انتشارات باعث گردیده بود که میزان تقاضای اجتماعی برای این محصولات هر چه بیشتر و میزان تولید در این بخش به شکلی بی سابقه افزایش یابد. با توجه به عدم گسترش نیروی متخصص در چاپخانه ها و افزایش این مراکز با توجه به نیاز های جامعه، فشار کار بر کارگران این بخش هر روزه افزایش می یافت. با توجه به سطح عمومی سواد در آن سالها و نقش موثر کتابها ونشریات در آگاهی اجتماعی و همچنین متوسط بالای سطح سواد درمیان کارگران چاپخانه ها، بسیار موجه است که اولین تشکل رسمی کارگران ایرانی نیز در چاپخانه های تهران پدیدار شود. این تشکل که به همت محمد پروانه پایه گذاری شد، نتیجه مستقیم مبارزات کارگران در جریان انقلاب مشروطه و پیوستگی فعالین کارگری و سوسیالیست با احزاب و تشکلهای متفاوت در آن روزگار بود.
این تشکل نیز مانند بسیاری از بخش های دیگر جامعه در دوره استبداد صغیر مورد حمله قرار گرفت و فعالیت آن غیر علنی گردید. نشریه اتفاق کارگران به عنوان ارگان این اتحادیه انتشار می یافت . این تشکل با سازماندهی یک اعتصاب در میان کارگران چاپخانه ها توانست ٨ ساعت کار در روز، پرداخت اضافه دستمزد برای ساعات کار اضافه بر ٨ ساعت، ارائه خدمات بهداشتی و جلوگیری از اخراج بی رویه کارگران چاپخانه ها را به کارفرمایان تحمیل کند. به جرات می توان تثبیت ٨ ساعت کار روزانه به مثابه قانون در روابط میان کارگر و کارفرما از زمان وثوق الدوله تا به امروز را نتیجه تلاش این تشکل کارگری دانست. از جمله دیگر اقدامات قابل تامل این اتحادیه در تاریخ معاصر، سازماندهی یک اعتصاب یک هفته ای در میان چاپخانه ها و کتابفروشان، در اعتراض به تعطیلی روزنامه حبل المتین در سال ١٢٨۶ است. با فشار اتحادیه و اعتصاب کارگران سرانجام دولت وقت اجازه انتشارمجدد روزنامه حبل المتین را صادر نمود.
اتحادیه کارگران چاپ نقشی موثر در به ثمر رساندن خواسته های کارگران و نقشی هدایتگر ومتشکل کننده در سایر بخش های کارگری داشت. پس از فراز وفرود های سالهای پرتلاطم پس از انقلاب مشروطه تا جنگ اول جهانی بخش های دیگری از مزدبگیران نیز اقدام به ایجاد اتحادیه های خود نمودند. شکل گیری تشکلهای کارگری در اثنای جنگ جهانی اول در ایران تحت تاثیر مستقیم انقلاب کارگری در روسیه وشرکت فعالین کارگری و سوسیالیست ایرانی در این انقلاب بود. اوضاع به هم ریخته حکومت در این دوره که باعث ایجاد فضای آزادتری در جامعه شده بود، زمینه مناسبی را برای شکل گیری تشکلها در بخش های متفاوت کارگری ایجاد کرده بود. از جمله این تشکلها می توان به اتحادیه کارگران ساختمانی، اتحادیه کفاشان، اتحادیه معلمین، اتحادیه کارگران بندر در بندر انزلی، و اتحادیه کارکنان پست و تلگراف اشاره کرد.
بنا به گفته پیشه وری، در راس اتحادیه چاپ، مرتضی حجازی و محمد تنها، اتحادیه بافندگان، شکرالله مانی، اتحادیه معلمین لسانی وفروزش، حسین بنا در راس اتحادیه کارگران ساختمانی و کی مرام در راس اتحادیه کفاشان قرار داشتند.
در سال ١٣٠٠ این تشکل های کارگری با ایجاد شورای مرکزی اتحادیه های کارگران گامی جدی در جهت رهبری سراسری و یکپارچه مبارزات خود برداشتند. تشکیل این شورا که وظیفه هدایت سراسری بخش متشکل جنبش کارگری را به عهده داشت، نتیجه فعالیت های مستمر حزب کمونیست ایران در آن سالهاست. اکثریت سازماندهندگان و رهبران این تشکلها از اعضا وفعالین حزب کمونیست ایران بوده اند. محمد دهگان هدایتگر اصلی شورای مرکزی اتحادیه ها از اعضا حزب کمونیست بوده است. در این میان کسانی مانند حجازی، پروانه، پیشه وری و… نیز در تعلق حزبی شان جای تردید نیست.
شورای مرکزی اتحادیه های کارگری شامل ٩ تشکل بود. عمده ترین این تشکلها اتحادیه های چاپ، نساجان، کارگران وبنایان ساختمانی، خبازان، کفاشان، کارکنان شهرداری، معلمان و کارکنان پست وتلگراف بودند.
در شورای مرکزی اتحادیه ها، سه نماینده از سوی هر اتحادیه عضو بود که با احتساب کلیه تشکلهای ملحق شده به شورای مرکزی تعداد اعضای این شورا بالغ بر٣٠ نفر می شد. این تشکل همچنین دست به انتشار روزنامه حقیقت به عنوان ارگان شورای مرکزی اتحادیه ها ی کارگری ایران زد. این نشریه به سردبیری محمد دهگان از نشریات معتبر وقابل استناد در جنبش کارگری ایران است. شورا که ابتدا مرکز خود را در همان محل روزنامه حقیقت قرار داده بود، پس از چندی با اجاره محلی در ناصر خسرو (ناصریه) جلسات هفتگی خود را نیز به این محل منتقل نمود.
فعالین گرد آمده در این شورا، از موثرترین فعالین کارگری در تشکل یابی کارگران تا سال ١٣١٠ به شمار می روند. با توجه به پراکندگی محل کار کارگران و میزان سواد و غیر دائم بودن موقعیت شغلی بسیاری از کارگران در این دوره، ایجاد تشکلهائی تحت عنوان اتحادیه و یا سندیکا در این دوره کاری بسیار دشوار بوده است. کسانی مانند محمد پروانه و اسماعیل تنها و حجازی نقشی موثر در شکل گیری تشکلهای کارگران در اصفهان وخوزستان داشته اند.
بنا به گفته شکراله مانی، حقیقت ارگان شورای مرکزی در تهران تا روزانه ۴٠٠٠ برگ تک فروشی داشته است. بنا به گفته بسیاری از مورخان تاریخ مطبوعات، روزنامه “حقیقت” پر تیراژترین روزنامه دوره خود بوده است. این روزنامه نیز مانند بسیاری از نشریات کارگری پس از چندی توقیف و ازانتشار مجدد آن جلوگیری به عمل آمد.
از مهمترین اعتراضات اجتماعی شورای مرکزی میتوان به سازماندهی اعتصابات تاثیر گذار در این دوره اشاره نمود: اعتصاب معلمان در زمستان سال ١٣٠٠ که منجر به سقوط دولت قوام السلطنه گردید، همچنین اعتصاب کارکنان پست و تلگراف در اعتراض به ممنوعیت عضویت کارکنان پست وتلگراف در اتحادیه، توسط رئیس بلژیکی پست وتلگراف که منجر به عزل وی و کوتاه آمدن دولت وقت در مقابل اعتصابیون شد. در اکثر اعتصاب های سازماندهی شده توسط اتحادیه های عضو شورای مرکزی، رهبری شورا و اطلاع رسانی روزنامه حقیقت نقش مهمی برعهده داشته اند.
در سال ١٣٠١ با روی کار آمدن مجدد دولت قوام، وی اقدام به توقیف بسیاری از روزنامه ها ونشریات از جمله روزنامه حقیقت نمود. در پی این اقدام اتحادیه چاپ که در این زمان بوسیله محمد پروانه و باقر نوائی هدایت می شد، در اعتراض به توقیف مطبوعات فراخوان به اعتصاب دادند. با این اعتصاب عملا کلیه مطبوعات طرفدار حکومت نیز تعطیل شدند. دولت قوام که تلاش داشت تا با دستگیری و اجبار کارگران روزنامه های طرفدار خود را انتشار دهد، در این کار موفق نمیشد. در این کشاکش دولت واتحادیه چاپ، شورای مرکزی نیز تصمیم به فراخوان به اعتصاب عمومی گرفته و این موضوع را باطلاع مجلس نیز می رساند. دولت ومجلس از هراس اعتصاب عمومی کلیه مطبوعات توقیف شده به اسنتثنای حقیقت را رفع توقیف میکنند. این کشاکش تشکلهای کارگری با دولت، وزن و توان شورای مرکزی و تشکلهای کارگری را برای حاکمیت تازه به قدرت رسیده رضاخان به روشنی نشان داد.
شورای مرکزی اتحادیه های کارگری ایران در تثبیت موقعیت کارگران نقش موثری داشت: اشاعه و رشد آگاهی سوسیالیستی در میان کارگران، تاکید بر اهمیت تشکل یابی در میان فعالین کارگری و ایجاد تشکل در هر زمینه موجود ومساعد، رسمیت دادن به اول ماه مه روزجهانی کارگر، دخالت فعال در همه زمینه های اجتماعی به عنوان نماینده متشکل طبقه کارگر. تجربه شورای مرکزی اتحادیه کارگران ایران از نمونه های موفق تلاش فعالان کمونیست و سوسیالیست کارگری در زمینه اجتماعی کردن امر کارگران در سطحی گسترده بود. علاوه بر عضویت شورا در شورای سندیکاهای سرخ، محمد دهگان به عنوان نماینده کارگران ایران در اجلاس بین المللی چهارم این ارگان شرکت نمود.
پس از سال ١٣٠۴ و عروج رضا خان به قدرت، سرکوب تشکلهای کارگری با دستگیری و قتل فعالین کارگری از شدت بسیاری برخوردار گردید. بسیاری از سازماندهندگان شناخته شده شورای مرکزی تا سال ١٣١٠ یا در زندانها به سر میبردند یا در زندان وتبعیدگاهها به قتل رسیدند و یا ناچار به مهاجرت گشتند. چنانچه می گویند شورای مرکزی تا سال ١٣٠٧ هنوز هم توسط برخی از فعالین به صورتی نیمه علنی فعالیت داشته است.
تجربه شورای مرکزی اتحادیه های کارگران ایران در ابتدای اعلام حضور طبقه کارگر به عنوان یک طبقه اجتماعی در ایران، به فعالین امروزی طبقه کارگر نشان می دهد که حتی در شرایط رشد کمی محدود و دشوار اجتماعی هم، میتوان با ایجاد همبستگی در میان تشکلهای کارگری و با داشتن برنامه و محوریت اهداف عمومی و به روز طبقه کارگر، به همبستگی گسترده و سراسری کارگران دست یافت. تجربه جنبش کارگری در تاریخ معاصر به فعالین این عرصه نشان می دهد که تنها در دوره هائی که فعالین کارگری موفق شده اند رهبری توده کارگر را به عهده بگیرند، به رهبران همه جنبش اعتراض اجتماعی تبدیل شده اند.*