نقدی بر فیلم سیانور

سیانور (محصول ۱۳۹۴) فیلمی است با موضوع جنبش چریکی در اوایل دهه ۱۳۵۰٫ این جنبش در آن سالها عمدتا توسط سازمان چریکهای فدائی خلق و سازمان مجاهدین خلق نمایندگی می شد. فیلم مذکور بطور خاص به انشعاب درون سازمان مجاهدین خلق می پردازد و سعی می کند از حوادثی که به این انشعاب منجر شدند و جریان خود انشعاب برای رد کردن مارکسیسم و مبارزه انقلابی استفاده کند. البته فیلم به جعل تاریخ نیز می پردازد و وقایع را آنطور که اتفاق افتادند نقل نمی کند. قسمتهایی از فیلم هم فقط ساخته و پرداخته ذهن سازندگان آن هستند. سعی من در این نوشته بطور عمده نشان دادن اهداف ایدئولوژیک و طبقاتی پشت این فیلم است و تا حد امکان نمی خواهم به صحت و سقم وقایع تاریخی که در آن بیان می شوند بپردازم. بهتر است رفقایی که در آن سالها در سازمان مجاهدین خلق و بعدها سازمان پیکار در راه آزادی طبقه کارگر فعال بودند جعلیاتی که درباره سازمان بیان می شوند را با دلیل و مدرک رد کنند. البته رفیقی مثل تراب حق شناس در زمان حیاتش این کار را کرده و به آن جعلیات و تهمت ها قبل از اینکه بیان شوند پاسخ داده.

این اتفاقی نیست که آثاری نظیر سیانور (در قالب کتاب، فیلم، موسیقی یا غیره) در زمانی ساخته می شوند که حاکمان از سر تا پا فاسد شده اند، دیگر کسی وعده هایشان برای بهتر کردن اوضاع را باور نمی کند و سلطه شان را فقط تا زمانی امکان پذیر می بینند که مردم آرام، ناامید و نامتشکل باشند. از این رو هدف واقعی این آثار اینست که به مردم القا کنند مبارزه انقلابی کار کسانی است که از زندگی سیر شده اند، انسانیت شان را زیر پا گذاشته اند، خودشان هم نمی دانند چه می خواهند، آرمانشان ربطی به منافع مردم ندارد و در صورت پیروزی هم وضع را بدتر از چیزی که هست می کنند. ضمن اینکه تاختن به مبارزه چریکی فقط حمله ای غیرمستقیم به هر نوع مبارزه انقلابی بطور کلی است. از آنجا که جنبش چریکی در ایران علیرغم برخی آثار مثبتی که داشت، در نهایت با محدود ماندن به خرده کاری و مانع ایجاد کردن در برقراری پیوند بین انقلابیون و توده ها، هم در عرصه تاکتیکی دچار انحرافات فجیعی شد و هم در عرصه استراتژیک ناخواسته به انقلاب اجتماعی لطمه زد، نمونه خوبی برای پاسخ به سؤال «چه نباید کرد؟» است. اما کسانی که این سؤال را مطرح می کنند دو دسته هستند. دسته اول دشمنان انقلابند که می خواهند با بهانه انحرافات سازمانهای چریکی و دور شدن آنها از اهدافشان، انقلاب اجتماعی را از اساس رد کنند. دسته دوم انقلابیونند که می خواهند بفهمند برای رسیدن به انقلاب اجتماعی چطور می توان از انحرافات جلوگیری کرد.

هدف مبارزه انقلابی تحقق انقلاب اجتماعی و آفریدن جامعه ای نوین و بهتر است که از اساس با جامعه ای که بر پایه بی حقوقی سیاسی و اقتصادی توده ها بنا شده متفاوت می باشد. یک انقلابی جنبش چریکی را تنها از این دیدگاه نقد می کند که نمی توانست به این هدف برسد. بعلاوه، کسی که با بینش علمی نقد می کند جهان را سیاه و سفید نخواهد دید بلکه جنبه های مثبت و منفی هر پدیده را در نظر خواهد گرفت. جنبه مثبت عملیات چریکی در ایران (بخصوص عملیات سیاهکل) این بود که جو بی تفاوتی و تسلیم بودن در برابر حکومت مستبد را شکست و روشنفکران را به مبارزه برانگیخت. البته هر چه در زمان به پیش می رویم این جنبه کم رنگ تر می شود، زیرا بعد از آن، مسئله چگونگی متشکل و آگاه نمودن توده های عظیم جمعیت و هدایت مبارزه آنها بود و مشی چریکی نه تنها پاسخی به این مسئله نمی داد بلکه با منزوی کردن انقلابیون مانع از پاسخ دهی می شد. جنبه منفی عملیات چریکی همین منزوی کردن انقلابیون و مانع شدن از برقراری پیوند بین آنها و توده ها جهت بردن آگاهی طبقاتی بین کارگران و زحمتکشان و متشکل کردن شان بود. چریکها مبارزه مسلحانه را به صورت خرده کاری درک می کردند. فلان مأمور رژیم یا امپریالیسم آمریکا کشته می شد اما به سادگی خودفروش دیگری پیدا می شد که جایش را بگیرد. هیچ برنامه واقعی برای وسعت دادن به مبارزه و ارتقاء دادن آن به کیفیتی بالاتر (اعتصاب عمومی، جنگ مسلحانه توده ای یا …) وجود نداشت و نمی توانست وجود داشته باشد. خود چریکها هم به تدریج از اواسط دهه ۱۳۵۰ متوجه اشتباه بودن خط مشی شان شدند و تلاشهایی برای تصحیح خط مشی چریکی و تبدیل آن به یک مشی پرولتاری و علمی (که آن روزها «توده ای – انقلابی» نامیده می شد) صورت گرفت. در نهایت هم هر دو سازمان چریکی عمده تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ پذیرفتند که خط مشی چریکی باید به «توده ای – انقلابی» تغییر کند، هر چند که به عمل درآوردن این پذیرش تئوریک با توجه به شرایطی که ناشی از پرداختن چند ساله به مشی چریکی بود و همچنین ضرباتی که بر سازمانها وارد شد، کاری ساده نبود.

اما چه پاسخی به سؤال «چه باید کرد؟» داده می شود؟ قطعا وقتی یک راه حل یا یک هدف رد می شود باید جایگزینی برای آنها ارائه شود. مثلا وقتی کمونیستها در سازمان مجاهدین خلق به این نتیجه رسیدند که خط مشی چریکی بازمانده ای از ایدئولوژی خرده بورژوایی مذهبی سابق است، آن را کنار گذاشتند و رو به خط مشی «توده ای – انقلابی» آوردند. لنین درباره برخورد با طرفداران خط مشی چریکی نوشت «… راه غلبه بر این تمایلات موعظه های اخلاقی مبتذل، بی مایه و خرده بورژوائی نبوده، بلکه راهش دقیقاً دست کشیدن از اعمال خشونت بی هدف، بی معنی، منفرد و پراکنده و روی آوردن به قهر توده ای هدفمند برخاسته از جنبشهای گسترده، و تشدید مبارزات مستقیم پرولتاری است»[۱].

اما فیلم سیانور که در توضیحات اولیه فیلم بیان داشته بود «پس از سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ تمام راه های مخالفت مسالمت آمیز با رژیم مسدود گردید»، پاسخ مستقیمی به «چه باید کرد؟» نمی دهد. چیزی که ارائه می دهد سبک زندگی، اصول و ارزشهای «قهرمان» فیلم یعنی شخصیت امیر فخرایی است. او که گویا در گذشته روابط شخصی با اعضای سازمان داشته، فعالیت سیاسی ندارد و به زندگی شخصی می پردازد. او فارق التحصیل دانشگاه پلیس است، در ابتدای فیلم در حضور مقامات امنیتی رژیم پهلوی از تزش دفاع می کند و با توصیه یک تیمسار، همراه ساواکی ای می شود که مسئول برخورد با سازمان مجاهدین خلق در سال ۱۳۵۳ است. با اینکه او در ابتدای فیلم درگوش تیمسار اعتراف می کند به این نتیجه رسیده که رفتار حکومت مخالفان را به مبارزه مسلحانه برمی انگیزد، اما جریان فیلم طوریست که اصلا به این مسئله نمی پردازد و بجای آن، اینطور وانمود می کند که سیر شدن از زندگی و وداع با آن است که باعث روی آوری به مبارزه مسلحانه می شود.

«قهرمان» فیلم همراه با ساواکی ها به شکنجه گاه رفت و آمد دارد و می بیند که آنجا با مردم چکار می کنند، اما نه آزرده می شود و نه کاری برای کمک به قربانیان می کند یا حتی قصد این کار را دارد. ضمن اینکه شکنجه هایی که در فیلم به تصویر درمی آیند به هیچ وجه بیانگر ابعاد و کیفیت وحشتناک شکنجه های ساواک نیستند بلکه چیزی در حد تلنگر به زندانیان هستند. البته همین تلنگر هم فقط به لبافی نژاد مسلمان زده می شود، زیرا مارکسیستها خودشان معترفند که چقدر پست و پلیدند و از این رو داوطلبانه با ساواک همکاری می کنند! فیلم اینطور وانمود می کند که اگر یک زندانی به همکاری با ساواک می پردازد به دلیل شکستن زیر شکنجه های غیرانسانی نیست بلکه آنطور که از زبان بازیگر شخصیت وحید افراخته[۲] بیان می شود، اینست که چیز قابل دفاعی در کارنامه گذشته اش نیافته. فیلم از افراخته یک یهودا می سازد و می خواهد او را به نماد سقوط اخلاقی و ایدئولوژیک مارکسیستها تبدیل کند. اولین ملاقات «قهرمان» و افراخته، اینطور به تصویر کشیده می شود که افراخته در زندان صحیح و سالم است، ظاهرا اصلا تحت شکنجه قرار نگرفته یا اگر هم شکنجه ای بوده حتی به پای تلنگری که به مجاهدین مسلمانان زده اند نمی رسیده و ساواکی ها با او مهربان هستند. او در بازجویی ها همکاری مطلق دارد، در پاسخ به سؤالات بازجو حتی اطلاعاتی بیش از آنچه که می خواهد در اختیارش قرار می دهد، علاوه بر شخص خودش، ایدئولوژی و سازمانش را تحقیر می کند و بدون اینکه بازجو از او بخواهد، اصرار دارد اعتراف کند که خودش و رفقایش چقدر پست و پلید هستند! البته اینکه در سینمای ایران دشمنان نظام حاکم بر ایران (نه فقط در فیلم سیانور بلکه همیشه) به طرزی ناشیانه و بچه گانه به صورت افرادی نمایش داده می شوند که دائما قهقهه شیطانی سر می دهند و خودشان به وضوح اعتراف می کنند که چقدر پست و پلیدند، فقط نمایشگر کیفیت پایین فیلم سازی قانونی و فرمایشی در ایران است. بکار بردن چنین شیوه هایی در سینما، بیشتر شبیه اعتراف به بی بضاعتی فکری و فرهنگی حاکمان است تا تلاشی جدی برای قبولاندن حرف حاکمان به مخاطب. سکانس دیگری که همین روش ناشیانه در آن بکار رفته، قسمتی است که در خانه تیمی مجاهدین خلق اتفاق می افتد. دیالوگهای بچه گانه و زننده ای بین مجاهدین رد و بدل می شوند تا مثلا نشان داده شود که آنها چقدر سردرگم، بی برنامه، بی اخلاق و خود بزرگ بین هستند. دیالوگهایی نظیر «بعد از آن همه سرکوفت فدایی ها، حالا من می دانم و آنها!»، «تقی، روزهای خوبیه ها، نه؟»، «از همین جا می تونی یک کشور را اداره کنی!»، «کودکستان باز کردیم!»، «شما به فکر سیسمونیت باش!» و …

اما حقیقت در مورد جریان دستگیری افراخته و همکاری اش با ساواک این است که او به صورت اتفاقی در یک قرار تشکیلاتی دستگیر شد. سعی کرد مقاومت مسلحانه کند و پس از ناکامی، سیانورش را جوید. ساواکی ها پیکر در حال مرگش را به بیمارستان رساندند و پس از مداوا (در حدی که هوشیاری اش بازگردد و بتواند صحبت کند) فورا به شکنجه گاه بردنش. آنجا علاوه بر خودش، دایی، دو برادر و خواهرش را جلوی چشمش به شکلی فجیع شکنجه کردند تا جایی که بالاخره شکست. البته اشتباهات قبلی اش بخصوص دست داشتن در تصفیه های سازمانی نمی تواند در احساس گناه کردن و شکستن شخصیت او بی اثر بوده باشد. اگر از موضع انقلابی و علمی به مسئله شکستن او بنگریم، فقط می توانیم او را بخاطر نقشش در تصفیه ها، پیروی اش از خط مشی چریکی و تدارک ندیدن برای دستگیر شدن مورد انتقاد قرار دهیم. تنها کسی که از موضع ضدانقلابی و به قصد عوامفریبی به مسئله شکستن زیر شکنجه می پردازد می تواند قربانی شکنجه را ملامت کند و اعمال افراخته پس از شکسته شدن زیر شکنجه را معیار قضاوت در مورد شخصیت او و تغییر ایدئولوژی مجاهدین خلق قرار دهد.[۳]

سازندگان فیلم با کوبیدن شخصیت مجاهدین مارکسیست شده ثابت می کنند که هدف شان نه تبدیل کردن یک روش اشتباه به روش صحیح برای رسیدن به هدف رهایی انسانها بلکه تخریب این هدف است. افراخته، شهرام، شریف واقفی، لبافی نژاد و دیگران کارنامه های مبارزاتی طولانی دارند. این کارنامه ها هم نکات درخشان و هم نکات سیاهی دارند. اما فریبکاران فقط نکات دستچین شده مطلوب برای خودشان را از این کارنامه ها بیرون می کشند و جایی که نمی توانند آن نکات را در کارنامه واقعی پیدا کنند، به جعل می پردازند. از جمله در صحنه رویارویی افراخته و لبافی نژاد بعد از دستگیریشان، افراخته طرف مقابل را بخاطر بریدن از مبارزه ملامت می کند! گویا افراخته هنوز به مارکسیسم اعتقاد دارد! اما در این صورت، یا حتی در صورتی که افراخته فقط وانمود می کرده که سر موضع اش است، چه دلیلی وجود داشته که ساواک آن دو را با هم روبرو کند؟ مثلا آنها را روبرو کند تا یکی از کمتر مبارز بودن شرمنده و بیشتر مبارز شود؟!

هر چه از فیلم می گذرد نه تنها جوابی به این سؤال که چگونه حکومت مخالفان را به مبارزه مسلحانه برمی انگیزد (چیزی که «قهرمان» و تیمسار در ابتدای فیلم بدان اعتراف کردند) نمی گیریم، بلکه فیلم سعی می کند ما را به این نتیجه برساند که اصلا اینطور نیست! حکومت جنایتکار مستبد تقصیری ندارد! مقصر انقلابیون سردرگم و سادیستی هستند که از جانشان سیر شده اند! تنها گناه ساواکی ها اینست که کمی خشن و تندخو هستند و اگر پلیسهای وظیفه شناس خوش اخلاق جای آنها بودند، همان رفتار آنها را با کمی تعدیل کردن خشونت و تندخویی داشتند. مثلا صحنه بازجویی ساواکی ها از مجاهدین در فیلم سیانور را با صحنه بازجویی از یک جوان مزدور اسرائیل در فیلم علف های هرز[۴] مقایسه کنید. در هر دو زندانی هیچ حقوقی ندارد. بازجویان زندانی را بدون حضور وکیل بازجویی می کنند و آزادند هر بلایی که خواستند سرش بیاورند. حداکثر تفاوت بین بازجویان آن رژیم و این رژیم اینست که آن رژیمی ها بد دهن هستند و دست بزن دارند اما این رژیمی ها به تهدید، تحقیر یا کشیدن موی سر بسنده می کنند و این معتدل تر بودن هم انتخاب شخصی شان است که کسی آنها را مجبور بدان نکرده و ابدا بدین دلیل نیست که زندانی حقوق انسانی دارد!

واپسگرایانه ترین تفکرات سازندگان فیلم جایی آشکار می شوند که به موضوع رابطه زن و مرد می پردازند. در قسمتی که «قهرمان» با یک مرد مجاهد پشیمان در ساندویج فروشی او گفتگو می کند، مجاهد پشیمان توضیح می دهد که چگونه یک زن چریک را «دوست داشته» و برای از دست ندادن او باردارش کرده تا خانه نشین شود و «چریک بازی» از سرش بیافتد. از قضا خود «قهرمان» هم قبل از چریک شدن آن زن، عاشقش بوده اما زن نامهربان او را رها کرده تا دنبال «چریک بازی»اش برود. زن چریک پس از مدتی برای نجات جانش به «قهرمان» پناه می آورد و از «چریک بازی» پشیمان می شود. آنگاه آن دو می فهمند که هنوز عاشق یکدیگرند. اما این فقط تحقیر جنس مؤنث و همچنین عشق است. یک رابطه عاشقانه چطور می تواند شکل بگیرد اگر فردی نه به سبک زندگی و نه به هدف زندگی فرد دیگر علاقمند نباشد؟ چه چیزی در وجود یک زن چریک هست که می تواند یک فارق التحصیل دانشگاه پلیس که از طریق همکاری با ساواک امرار معاش می کند را شیفته خود سازد؟ یا در مورد مجاهد سابقی که بعدها ساندویج فروش شده، آیا می توان باور کرد او که معترف است حتی در زمان آشنایی اولیه اش با آن زن و عضویتش در سازمان مجاهدین خلق، آرمانهای او را «چرندیات» می دانسته و با این هدف زن را باردار کرده که زندگی بچه را تبدیل به وسیله ای برای وابسته کردن و کنترل کردنش کند، علایق مشترکی با یک زن چریک داشته؟ یا برعکس، زن چریک چطور می تواند شیفته چنین مردانی شود؟ بالاخره آن زن حتی زمانی که چریک نشده بود اصول و اهدافی در زندگی داشت که در تعقیب آنها رو به مبارزه چریکی آورده بود. آن اصول و اهداف هیچ چیز مشترکی با اصول و اهداف کسانی که حاضر بودند به همکاری با ساواک بپردازند یا خونسردانه نظاره گر جنایات ساواک باشند نداشت. حالا اگر او بدین نتیجه رسیده که با روش مبارزه چریکی نمی تواند از اصولش حفاظت کند و به اهدافش برسد، می تواند روشش را عوض کند بدون اینکه اصول و اهدافش را تغییر دهد. اگر هم به این نتیجه رسیده که باید آن اصول و اهداف را کنار بگذارد، در این صورت شخصیت جدیدی پیدا می کند که متفاوت با آن چیزیست که «قهرمان» در هنگام آشنایی اولیه می توانست به آن علاقمند شود. پس آنها چگونه می توانند عاشق هم باشند؟ تنها جواب منطقی اینست که عشق در این روابط نمی تواند وجود داشته باشد زیرا دو طرف چنین روابطی علایق مشترک ندارند. آن مردها فقط می توانند زن را بخاطر بدنش، توانایی تولید مثل کردنش، خانه داری، بچه داری و کلا همان چیزهایی بخواهند که هزاران سال است فرهنگ مردسالارانه زن را تنها با آنها ارزش گذاری می کند. زن هم می تواند آن مردها را فقط بخاطر نیاز اقتصادی و پوشش دادن ضعف هایش بخواهد. شخصیتهایی که فیلم سازان آفریده اند ظاهرا از زن و مرد سنتی نمونه در جمهوری اسلامی متفاوتند اما در باطن حامل عقب مانده ترین سنن مرد سالاری هستند.

با اینکه فیلم سعی می کند از لبافی نژاد و شریف واقفی قهرمان بسازد، اما قهرمان سازی در سینمای فرمایشی ایران همانقدر بچه گانه و ناشیانه است که تخریب کردن ضدقهرمانان می باشد. امتیازات این دو شخصیت نسبت به مارکسیستها چطور نمایش داده می شود؟ فیلم سازان هر چقدر سعی می کنند، در نهایت نمی توانند چیزی جز ویژگیهای شخصی برای ممتاز کردن آنها نمایش دهند. گویا آنها شجاع و جوانمرد هستند اما مارکسیستها نیستند. همین و بس. فیلمی که مجاهدین مارکسیست شده را بخاطر پیروی از خط مشی چریکی می کوبد و تحقیر می کند، هیچ مشکلی با چریک بودن مسلمانها ندارد. با دروغی شاخدار ادعا می شود که شریف واقفی و لبافی نژاد می توانستند با اسلحه کشیدن بر روی مجاهدین مارکسیست شده جلوی کشته شدن خود را بگیرند ولی عمدا اینکار را نکردند چون بنا به گفته بازیگر شخصیت لبافی نژاد در صحنه آخرین صحبت او «وقتی تفنگ دستت می گیری باید بدانی که به کی نباید شلیک کنی»، اما اشاره ای به این نمی شود که شریف واقفی و همسرش زمردیان مدت کوتاهی قبل از تاریخی که فیلم بدان می پردازد، در شرکت جنرال الکتریک بمب گذاری کرده بودند که نتیجه اش کشته شدن سرایدار شرکت بود. آیا کسی که می داند به کی نباید شلیک کند، چنین کاری می کند؟ مسلما کشتن سرایدار شرکت جنرال الکتریک و وقایعی مشابه آن که هم مسلمانان و هم مارکسیستها در آنها نقش داشتند نیز خطاهایی مهلک از جانب چریکها بودند و چنین کارهایی به پیشرفت انقلاب لطمه می زدند. اما این برای کسانی که قصدشان جعل و تحمیق است اهمیتی ندارد. آنها هر جا که منافعشان اقتضا کند از یک قتل پیراهن عثمان می سازند و اصلا اشاره ای به قتل دیگر نمی کنند. آنها نه تنها نمی خواهند دلایل وقوع این قتلها و راه جلوگیری از آنها را بیان کنند بلکه نهایت سعی شان را می کنند تا مبادا چنین چیزهایی فاش شوند.

اگر امروز با دیدی علمی و پرولتاری به وقایع آن زمان نگاه کنیم دیگر نیازی نداریم برای رسیدن به نتایج مطلوبمان به جعل تاریخ، بزرگ کردن و معصوم نشان دادن برخی شخصیتها و تخریب دیگران آن هم با روشهای ناشیانه و بچه گانه سیانور بپردازیم. جنبشهای اجتماعی مدرن حداقل از قرن نوزدهم با پدیده تروریسم (مبارزه مسلحانه روشنفکران مستقل از توده ها) درگیر بوده اند. تروریسم نوعی از فرصت طلبی «چپ» است که علیرغم داشتن شعارها، سبک کار و اهداف اعلام شده متفاوت از فرصت طلبی راست، در تحلیل نهایی هم ریشه مشترکی با فرصت طلبی راست دارد و هم به نتایج یکسانی ختم می شود. لنین می نویسد « … اکونومیست ها و تروریست های کنونی یک ریشه مشترک دارند و آن سرفرود آوردن در برابر جریان خود به خودی است … در نظر اول این ادعای ما ممکن است تناقض گویی جلوه کند زیرا ظاهراً تفاوت بین کسانی که روی «مبارزه عادی روزمره» اصرار می ورزند و آنهایی که افراد جداگانه را به فداکارانه ترین مبارزه ها دعوت می نمایند، بسیار است. ولی این تناقض گویی نیست. اکونومیست ها و تروریست ها در مقابل قطب های مختلف جریان خود به خودی سر فرود می آورند: اکونومیست ها در مقابل جریان خود به خودی «نهضت صد درصد کارگری» و تروریست ها در مقابل جریان خود به خودی خشم و غضب فوق العاده آتشین روشنفکرانی که نمی توانند یا امکان ندارند فعالیت انقلابی را با نهضت کارگری در یک واحد کل به هم بپیوندند. کسی که ایمانش از این امکان سلب شده یا هرگز به آن ایمان نداشته است، حقیقتاً برایش دشوار است به جز ترور راه چاره دیگری برای اطفاء احساسات خشم آگین و انرژی انقلابی خویش بیابد.»[۵] بر این اساس می توانیم بگوییم که مجاهدین مارکسیست شده در زمان انشعاب و بعد از آن، تا زمانی که خط مشی چریکی را کنار گذاشتند، فقط در ذهن خود مارکسیست بودند؛ آنها عملا هنوز از همان ایدئولوژی خرده بورژوایی پیروی می کردند که مجاهدین مسلمان علنا پیرو آن بودند. آنها نمی توانستند «فعالیت انقلابی را با نهضت کارگری در یک واحد کل به هم بپیوندند»، عمل شان انقلابیون را از نهضت کارگری و دیگر نهضت های اجتماعی مترقی دور می کرد. حالا اگر چنین افرادی با برداشتن هر گام در مسیری اشتباه، به نتایج فاجعه باری برسند جای هیچ تعجبی نیست. در اینجا ویژگیهای شخصی مثبت اعضای سازمانهای چریکی تا آنجا می توانند مفید واقع شوند که در خدمت برون رفت از وضع موجود و نفی خط مشی چریکی در جهت پیوند خوردن با جنبشهای اجتماعی قرار گیرند. شجاع و جوانمرد بودن چه فایده ای دارد اگر شخص خود و سازمانش را با کارهایی مثل کشتن سرایدار فلان شرکت مشغول کند، نیروهای انقلابی را به بیراهه برد و بدین سان عملا به یک حکومت مستبد، وابسته و جنایتکار کمک کند؟ از طرف دیگر، حتی اگر برای سهولت کار فرض را بر این بگذاریم که تمام ادعاهای فیلم سیانور درباره صفات بد مجاهدین مارکسیست شده درست هستند، آیا می توانیم بی تفاوت از کنار این حقیقت بگذریم که همان «شهرام قمپز» خبیث، مدتی بعد از جنایاتش اعتراف کرد که مرتکب اشتباهی عظیم شده، مسئولیتش را پذیرفت و از پیشگامان تصحیح خط مشی سازمان بود؟ و آیا تغییر ایدئولوژی سازمان که کنار گذاشتن اصول جزمی مذهبی، تلاش برای رسیدن به یک جهان بینی علمی و توانایی انتقاد از خود نتایجش بودند، در این تغییر «شهرام قمپز» و سازمان بی تأثیر بودند؟ آن مجاهدینی که مسلمان ماندند چه کردند؟ در سال ۱۳۶۰ دوباره و به شکلی فاجعه آمیز رو به خط مشی چریکی آوردند، نوکر صدام شدند و امروز فرقه ای اردوگاه نشین هستند که «افتخار»شان تعریف و تمجید مقامات عربستان سعودی از فرقه شان است. اسلام گرایان پیرو خمینی چطور؟ آنها در جنایت و فساد از رژیم پهلوی هم سبقت گرفتند، هم فکران لبافی نژاد و شریف واقفی مثل سعادتی و خیابانی را کشتند و گورهای دسته جمعی را از اجسادشان انباشتند.

این را هم اضافه کنم که تلاش حاکمان جمهوری اسلامی برای پیراهن عثمان ساختن از ماجرای قتل لبافی نژاد و شریف واقفی فقط نشان دهنده ریاکاری شان است. اگر آنها آن زمان کشته نمی شدند بعدها جمهوری اسلامی می کشتشان. اما حاکمان جنایتکاری که تقی شهرام را در دادگاهی فرمایشی و نمایشی با آن بهانه اعدام کردند تا بین نیروهای انقلابی اختلاف بیاندازند و زمینه را برای حذف همه نیروهای ترقی خواه فراهم کنند، خودشان لبافی نژادها و شریف واقفی های بسیار بیشتری را کشتند. و از آن مهم تر اینکه تصیفه های سازمان مجاهدین در زمانی انجام شدند که آن سازمان مشغول عملیات چریکی بود، امکان بحث آزاد و مبارزه سیاسی مسالمت آمیز وجود نداشت و خود تصفیه ها هم اساسا بخاطر اعتقادات انجام نشدند بلکه بدین دلیل بودند که افرادی قصد تخریب سازمان چریکی را داشتند. در آن مقطع زمانی اگر یک مارکسیست هم می خواست که با تصاحب امکانات سازمان انشعاب ایجاد کند، یا این کار قبل از تغییرات ایدئولوژیک توسط یک مجاهد مسلمان انجام می شد، او به همان شکل تصفیه می شد و نمی توان انتظار دیگری داشت زیرا اینها ملزومات خط مشی چریکی هستند. اما کشتارهای جمهوری اسلامی زمانی انجام شدند که در نتیجه قیام مردم و سرنگونی حکومت پهلوی، آزادی سیاسی حداقل تا حدودی به دست آمده بود، اما این آزادی برای حاکمان جدید غیرقابل تحمل بود. اسلامگرایان حاکم با اینکه امکان مبارزه سیاسی مسالمت آمیز با مخالفانشان را داشتند و علیرغم اینکه قبل از به قدرت رسیدن وعده داده بودند «مارکسیستها در بیان مطالب خود آزاد خواهند بود»[۶]، رو به حذف فیزیکی همه مخالفین مذهبی و غیرمذهبی آوردند زیرا خودشان بهتر از هر کس می دانستند هیچ راه حلی برای مشکلات جامعه ایران ندارند و تنها با مشت آهنین می توانند مردم را حداقل برای مدتی ساکت نگه دارند. هنگام کشتارهای تابستان ۱۳۶۷ زندانیان نه بخاطر اعمال بلکه بخاطر اعتقاداتشان کشته شدند. اگر غیر از این بود چرا کیانوری که خودش پس از آزادی از زندان و بدون اینکه تحت فشار باشد اعتراف کرد اطلاعات نظامی ایران را به شوروی می داده، اعدام نشد ولی فردی مثل پورهرمزان که فقط مترجم آثار کلاسیک بود و پس از قیام افسران خراسان (۱۳۲۴) هیچ فعالیت سیاسی قابل توجهی نداشت اعدام شد؟

برگردیم به «قهرمان» فیلم، سبک زندگی و آرمانهایش که او را «قهرمان» حاکمان امروزی می کنند. صحنه ای در اوایل فیلم هست که شاید در نگاه اول جلب توجه نکند و سازندگان فیلم هم بدون توجه به اهمیتش آن را در فیلم گنجانده باشند، اما ناخواسته پیامی مهم را می رساند. این صحنه ایست که در آن «قهرمان» جوان از جانب ساواکی کهنه کار مأمور می شود لنگ را از صندوق عقب ماشینش برداشته و شیشه های ماشینش را پاک کند. «قهرمان» هم بدون درنگ و اعتراض اطاعت می کند. با گذشت زمان فیلم بیننده انتظار دارد بالاخره در جایی مشخص شود که «قهرمان» دلیل موجهی برای این کار داشته، مثلا می خواسته وانمود کند آدمی سر به زیر و مطیع است تا بتواند به درون ساواک نفوذ کند و پس از آن ضربه ای کاری به ساواک زند، یا حداقل پس از مدتی متوجه شود که تحقیر شدن شایسته او نیست، جنایاتی که از همکارانش می بیند چشمش را باز کند و علیه سیستم حاکم طغیان نماید. ولی خبری نمی شود. او هیچ تمایلی به این کار ندارد. در آخر فیلم هم که می خواهد به همراه زن چریک پشیمان شده روی تقی شهرام اسلحه بکشد ولی متوجه می شود که اشتباها به روی ساواکی کهنه کار اسلحه کشیده، فورا اسلحه اش را پایین می آورد. این است «قهرمان» سینمای جمهوری اسلامی و الگویی که حاکمان پیش روی جوانان و مردم تحت ستم می گذارند. دلیل هم دارد. آن زمانی که حاکمان نیاز داشتند برای فریب مردم وانمود کنند انقلابی هستند یا سعی می کردند شهید پروری را تبلیغ کنند تا کودکان و نوجوانان حاضر شوند نارنجک به خود ببندند و زیر تانک روند تا جنگی ارتجاعی و جنایتکارانه ادامه یابد، مدتهاست گذشته است. امروز حاکمان نیاز دارند خودخواهی، مقام پرستی و پول پرستی را تبلیغ کنند تا مردم به زندگی تحقیرآمیز غیرانسانی راضی شوند و دیگر کسی حاضر نشود در راه جهانی بهتر فداکاری کند. پیام واقعی فیلم تحقیر فداکاری کردن برای رهایی از ظلم و تبلیغ کنار آمدن با ظالم است.

چیزی که ارزش نشان داده می شود سبک زندگی «قهرمان» و معشوقه اش قبل از چریک شدن زن است. آنطور که در تیتراژ پایان فیلم نشان داده می شود، آنها به سینما می رفتند، همیشه خندان بودند و اصلا کاری به سیاست نداشتند. مشکل از جایی آغاز شد که مبارزه آغاز شد، آن هم نه مبارزه ای صرفا سیاسی بلکه مبارزه ای با تمام سنن و ارزشهای دنیای کهن. زن مبارز نخواست زندگی اش را وقف همسر و مادر بودن کند، بخصوص نمی خواست همسر افرادی باشد که علاقه ای به آرمانهایش ندارند و نمی خواست بچه اش در جهانی ظالمانه متولد شود و فقط وسیله ای در دست شوهرش باشد. اما در پایان فیلم او متأسف است که چرا چنین کرده، با ظاهری مفلوک و افسرده در بیرون ساندویج فروشی به انتظار می نشیند تا شاید پدر «نمونه» و «فداکار» بچه اش که هدفش از بچه دار شدن خانه نشین کردن زنش بوده، به او اجازه ملاقت با دخترش را بدهد، در نهایت هم که نمی تواند اجازه بگیرد، تسلیم می شود و می رود. می گوید «ما حالمان بد است» که البته بدین معناست که ما مشکل روانی داریم، اگر غیر از این بود مبارزه نمی کردیم و به این وضع نمی افتادیم؛ امروز خندان بودیم، سینما می رفتیم، همسرداری، خانه داری و بچه داری می کردیم؛ این که بدین وضع افتاده ایم تقصیر تقی شهرام مارکسیست است، پس برویم به روی او اسلحه بکشیم، ریشه شر را بکنیم و بعد دنبال آن چیزهایی که او ما را از آنها محروم کرد برویم! البته معلوم نیست چطور آن زمان که چریکها هنوز مسلمان بودند اینقدر مفلوک و افسرده نبودند، حالشان بد نبود و می توانستند هم چریک باشند، هم به سینما بروند و هم همسرداری، خانه داری و بچه داری کنند!

این است محصول سینمای فرمایشی ای که اختیارش در دست حاکمان فاسد و جنایتکار است. نه تنها نمی توان از چنین سینمایی انتظار داشت در خدمت منافع واپسگرایانه حاکمان کار نکند، بلکه حتی نمی توان انتظار داشت این سینما حداقلهای اخلاق و سبک کار حرفه ای سینمای بورژوایی در کشورهای پیشرفته جهان را رعایت کند، زیرا در کشورهای سرمایه داری پیشرفته دمکراسی بورژوایی حاکم شده اما در ایران حاکمان به شیوه قرون وسطایی حکم می رانند. اگر دمکراسی بورژوایی سعی می کند با برابری حقوقی شهروندان، آزادیهای بورژوا – دمکراتیک و اعطای امتیازات کوچک به طبقات استثمار شونده، مردم تحت ستم را از دست زدن به اساس جامعه طبقاتی بازدارد، حاکمان در حکومت عقب مانده ایران چاره ای جز این ندارند که به ارزشها و روشهای قرون وسطایی متوسل شوند. آثار فرهنگی (یا بهتر است گفته شود ضد فرهنگی) نظیر فیلم سیانور، در یک جامعه دمکراتیک فقط می توانند نمونه خوبی برای آشنایی با یک سینمای فرمایشی ارائه دهند که هدفش توجیه فساد و جنایت و تبلیغ تحمل کردن آنهاست.

جواد راستی پور

۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۶

توضیحات

۱- لنین، «ارزیابی انقلاب روسیه»، آوریل ۱۹۰۸٫

۲- وحید افراخته (۱۳۵۴ – ۱۳۲۹) در دنیای واقعی یکی از مجاهدین مارکسیست بود که در تصفیه های درونی مجاهدین نقش داشت و بعدها زیر شکنجه های ساواک شکست و به همکاری با رژیم پرداخت اما علیرغم این همکاری اعدام شد.

۳- برای اطلاعات بیشتر در این باره به مقاله «وحید افراخته، تراژدی یک انسان» به قلم بهروز جلیلیان مراجعه نمایید.

۴- «علف های هرز»، محصول ۱۳۷۹، یک فیلم اکشن بی مایه است که در آن سربازان گمنام امام زمان توطئه خبیثانه اسرائیل را ناکام می گذارند!

۵- لنین، «چه باید کرد؟»، ۱۹۰۲٫

۶- مصاحبه خمینی با لوموند، ۶ مه ۱۹۷۸٫

منبع : صفحه دیدگاههای سازمان فدائیان(اقلیت)

http://www.fedaian-aghaliyat.com/?p=6804