نمایشگاه کتاب یا نمایشگاه سانسورچیان و ناشران و نویسندگان مذهبی؟
بهرام رحمانی
روز سه‌شنبه ۱۴ اردیبهشت ماه، ۲۹مین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، برای نخستین بار در مجموعه «شهر آفتاب» گشایش یافت و تا ۲۵ اردیبهشت ادامه داشت.
بر اساس آمار رسمی، در نمایشگاه کتاب تهران ۲۴۰۰ ناشر داخلی و ۳۰۰ ناشر خارجی در ۲۵۰۰ غرفه حضور دارند. همچنین در بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران امسال ۱۶۰ هزار عنوان کتاب عرضه میشود که ۴۲ هزار عنوان آن‌ها عربی و ۱۶۰ هزار عنوان آن‌ها به زبان‌های دیگر از جمله انگلیسی، فرانسه و آلمانی است. در این دوره از نمایشگاه کتاب تهران، ناشران روسی به‌عنوان میهمان ویژه دعوت شدهاند و سال آینده نیز کشور ایتالیا میهمان ویژه این نمایشگاه خواهد بود.
نمایشگاه کتاب تهران طی سال‌های گذشته در محل «نمایشگاه بین‌المللی تهران» و سپس «مصلی تهران» در منطقه عباس‌آباد برگزار می‌شد.
این نمایشگاه از سال ۱۳۶۶ آغاز به‌کار کرده و اکنون بیست‌ونهمین دوره آن برپا شده است. مجموعه شهر آفتاب در جنوب کلان‌شهر تهران، در مسیر آزادراه خلیج فارس و در نزدیکی «فرودگاه بین‌المللی امام» قرار دارد. این اولین بار است که نمایشگاه کتاب تهران، خارج از این شهر برگزار میشود.
کارشناسان گفته‌اند که زیرساخت‌های شهر آفتاب اصلا آماده برگزاری رویدادی فرهنگی در حد و اندازه‌های نمایشگاه کتاب نیست. و رفت و آمد با وسایل نقلیه عمومی به‌شهر آفتاب بسیار مشکل است.
گفته میشود این انتقال به‌هیچ وجه کارشناسی شده نیست و ظاهرا تنها با درنظر گرفتن کمبود مالی ارشاد و این‌که برگزاری نمایشگاه در شهر آفتاب چندین میلیارد تومان برای ارشاد ذخیره میکند؛ اتخاذ شده است. بنابراین برای دولت و وزارت ارشاد آن، هم کتابها باید شدیدا سانسور شوند و موازین و سیاست‌ها و ایدئولوژی اسلامی حاکمیت در عرصه نشر و بیان و قلم رعایت شود و هم نمایشگاه کتاب برای آن‌ها صرفا یک «نمایش» است! آن‌هم در حالی‌که سرانه مطالعه در جامعه ما، بسیار پایین و به‌زیر ۵ دقیقه و حتی ۲ دقیقه در روز می‌رسد بنابراین برگزاری نمایشگاه کتاب توسط دولت چه معنی دارد غیر از ریاکاری و نمایش و تبلیغ ایدئولوژی اسلامی باشد؟!
به‌گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران، در دومین روز از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تعدای از مخاطبان از مشکلاتی چون نبود سیستم اطلاع‌رسانی کافی، فعال نشدن بن کارت‌ها و کارت خوان‌ها و همچنین مساله گرما و نبود دستگاه‌های تهویه و سرپناه کافی در محوطه بیرون انتقاد کردهاند.
امیر حسین زادگان، مدیر نشر ققنوس در نخستین ساعات دومین روز برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «عمده‌ترین تغییر و نگرانی امسال برای برپایی نمایشگاه کتاب مسئله مسافت بود چون ما فکر می‌کردیم به خاطر مسیر طولانی حداقل با سی درصد کاهش مخاطب مواجه می‌شویم که الان می‌توانم بگویم این طور نبوده و استقبال مردم از این نمایشگاه تا الان خارج از تصور ما بوده است».
***
در نمایشگاهی که مملو از سانسورچیان دولتی و انواع و اقسام پلیس مخفی و علنی رنگارنگ است و چهارچشمی مواظب‌اند که حجاب اسلامی رعایت شود، از ارائه کتابهای نویسندگان بزرگ و معروف ایران و جهان جلوگیری شود و بیش از ۹۰ درصد کتابها مبلغ خرافات مذهبی هستند یک نمایش دولتی صرف بیش نیست.
حسن روحانی، رییس‌جمهوری اسلامی ایران، علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و محمد باقر قالیباف، شهردار تهران، از جمله مقام‌هایی بودند که در مراسم افتتاح «نخستین نمایشگاه کتاب تهران در مجموعه شهر آفتاب» شرکت کردند.
بیست و نهمین نمایشگاه کتاب بین‌المللی تهران، در حالی شروع به‌کار کرد که عدم امنیت نویسندگان، روزنامه‌نگاران، مولفان و ناشران تبدیل به‌بزرگ‌ترین معضل فرهنگی کشور شده است.
سران حکومت اسلامی ایران و در راس همه سیدعلی خامنه‌ای رهبر حکومت اسلامی ایران، بزرگ‌ترین دشمن آزادی بیان، قلم و اندیشه در جهان معروف است! اختناق و سانسور حکومت اسلامی، به‌خصوص از دهه شصت که با حمله به‌کتاب‌فروشی‌ها، سانسور آثار و زندانی کردن نویسندگان و اعدام سعید سلطانپور شدیدتر شد و با قتل و حذف آن‌ها ادامه داشت تا امروز که بسیاری از نویسندگان جامعه ما، در وضعیتی کاملا امنیتی به‌سر می‌برند. به‌عنوان مثال می‌توان به‌برخورد وحشیانه ماموران امنیتی حکومت اسلامی در گرگان به‌خانه روزبه گیلاسیان و الهه سروش‌نیا، دو نویسنده و شاعر ریختند و آن‌ها را بازداشت کردند؛ همچنین محمدرضا حاج رستم بگلو، شاعر، به‌اتهام «توهین به‌مقدسات» و «نشر اکاذیب» در منزلش در کرج دستگیر شد؛ یغما گلرویی، ترانه‌سرا بازداشت شد و چند روزی را در مکانی نامعلوم به‌سر برد و در نهایت به‌قید وثیقه آزادشد، اشاره کرد. پیش از این تهاجمات نیز مهدی موسوی، فاطمه اختصاری و کیوان کریمی نیز توسط دادگاه انقلاب، به‌حبس‌های طولانی مدت نه و یازده و نیم ساله و همچنین نودونه ضربه شلاق محکوم شده بودند.
با این وجود حسن روحانی در افتتاحیه نمایشگاه کتاب، چاپلوسانه سخن گفت. روحانی، در مراسم گشایش بیست‌ونهمین نمایشگاه کتاب تهران، گفته که نباید «نقاد» را زندانی و «آزادی مولف» را سلب کرد. او گفت: «نقاد را دستگیر نمی‌کنند، نقاد را به زندان نمی‌برند، نقاد یک نعمت است».
شیخ روحانی، در حالی از «آزادی مولف» دم می‌زند که در ایران در حال حاضر ۳۷ روزنامه‌نگار زندانی‌اند و آثار ده‌ها شاعر، نویسنده و محقق مجوز چاپ پیدا نمی‌کند.
روحانی در بخش دیگری از سخنانش گفت که «بار‌ها» در جلسات هیات دولت به‌وزیر ارشاد اعلام کرده که ممیزی کتاب باید به‌انجمن نویسندگان و ناشران واگذار شود.
برخی از ناشران گفته‌اند که نمی‌خواهند مسئول سانسور کتابها باشند و احتمال دارد سپردن این مسئولیت به‌ناشران، زیان‌های قابل توجهی به‌صنعت نشر وارد کند.
روحانی، گفت: «فضای پسابرجام فقط مختص اقتصاد و سیاست نیست بلکه فرهنگ در راس امور است و ما به‌فرهنگ و کتاب اهمیت می‌دهیم زیرا پیامبر ما که امروز ما در آستانه بعثتش قرار داریم؛ معجزه‌اش کتاب بود و با کتاب ما را از گمراهی‌ها نجات داد و ما نیز هرچه به‌سمت کتاب برویم به‌نفع خودمان و جامعه ماست». منظور او، به‌روشنی تاکیدی بر قرآن‌خوانی و کتابهای مذهبی است.
آیت‌الله موحدی کرمانی، در خطبه‌های نماز جمعه گفت: «در این نمایشگاه از کشورهای مختلف کتاب وارد کشور میکنند و کشورها فرهنگ‌شان را این‌طور به‌کشور ما تزریق میکنند، مسئولان حواس‌شان باشد که اگر یک کتابی گمراه‌کننده بود و جوان به‌خانه برد و خانواده‌اش نیز گمراه شد شما تا قیامت گرفتار این گناه خواهید بود، بنابراین به‌این مسئله توجه کنید». او با بیان این که کتابهایی در نمایشگاه گاهی عرضه میشود که عناوین ضدانقلاب و ضدپیغمبر است، گفت: «ما نمی‌خواهیم با نمایشگاه کتاب پز دهیم، بالاخره خدا به‌انسان عقل داده است، درهای ورودی را برای کتابها باز کنیم، تا کجا این کتابهای گمراه‌کننده کشور ما را از حقیقت دور کند؟». پس از این سخنان کرمانی، دو روز نگذشته بود که عده‌ای وارد نمایشگاه کتاب شدند و تعداد بسیاری کتاب را جمع‌آوری کردند.
علی فریدونی از مسئولان نمایشگاه کتاب تهران از جمع‌آوری تعدادی کتاب خارجی به‌دلیل ناهمخوانی با «معیارهای نمایشگاه و جمهوری اسلامی» خبر داد.
احمد خاتمی امام جمعه موقت تهران در حاشیه بازدید از بیست و نهمین دوره نمایشگاه کتاب تهران، گفت: «فضای نمایشگاه رضایت بخش نیست. برخی از بدحجابی‌ها در شیب بی‌حجابی است و بدحجابی و بی‌حجابی خلاف شرع است». او در ادامه گفت: «بیش از ۱۰ آیه قرآن صریحا درباره حجاب سخن می‌گوید و نتیجه می گیرد بدحجابی دهن‌کجی به‌این آیات است و تقاضا داریم از خانم‌ها که اگر انگیزه دینی ندارند لاقل احترام بگذارند به تدین». این اولین‌بار که یک امام جمعه اقرار میکند که خانم‌ها انگیزه دینی ندارند.
علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در مراسم افتتاحیه این نمایشگاه بر سانسور کتاب تاکید کرد و گفت: «هرگز این‌طور نیست که هر کتاب خارجی به‌نمایشگاه بیاید و در نمایشگاه کتاب به‌روی هر کتابی باز باشد». او با تاکید بر سانسور کتابها در نمایشگاه، اضافه کرد: «کتابها به‌لحاظ شکلی و محتوایی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و نظارت‌ها چندلایه است؛ این مختص کتابهای خارجی نیست و بر کتابهای داخلی هم نظارت میشود».
***
فهرست کتابهای ضاله که توسط سران و مقامات حکومت اسلامی و امام جمعه‌ها و آیت الله‌ها، تکرار می‌گردد. آن‌ها حتی نویسندگان این قبیل کتابها را نیز جزو چهره‌های ضاله و یکی از دشمنان فرهنگ اسلامی می‌دانند که در مواردی نیز دست به‌ترور آن‌ها زده‌اند مانند مختاری، پویند و…
به‌گزارش رسانه‌های خبری نمایشگاه امسال نیز با حاشیه‌هایی همراه بوده است. از محل برگزاری نمایشگاه تا جمع‌آوری برخی کتابها و تعطیلی به‌گفته مسئولان غرفه‌های «متخلف» و…
مسئولان ناظر بر برگزاری نمایشگاه کتاب لیستی بلند بالا از مواردی را منتشر کردهاند که در پی آن‌ها کتابهای ارائه شده در نمایشگاه حتی در صورت داشتن مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد نیز نباید فروخت هشوند.
به‌گفته همایون امیرزاده، رییس هیات رسیدگی به‌تخلفات ناشران، ترویج و تبلیغ الحاد و اباحه‌گری، تحریف یا انکار مبانی و احکام اسلام، مخدوش کردن چهره پیامبران، امامان و بزرگان دین، ترویج چهره‌های منحرف وهابیت، بهاییت و عرفان‌های کاذب از جمله مواردی است که با آن‌ها برخورد میشود.
این مقام مسئول، همچنین گفت در حوزه فلسفه نیز کتابهای مروج اندیشه‌های پوچ‌گرایانه، سکولاریسم و اومانیسم افراطی، ترویج و تبلیغ فرقه‌های صوفیه و عرفان‌های شریعت‌ستیز و التقاطی، ترویج و تبلیغ موارد خرافی مثل رمل و اسطرلاب، کف‌بینی، جادو و سنگ‌شناسی جمع‌آوری شدهاند.
امیرزاده، ادامه داد که در حوزه علوم سیاسی، اجتماعی و تاریخی نیز ترویج آرای گروه‌های محارب، غیرقانونی و ضدانقلاب و همچنین دفاع از نظام سلطنتی و استبداد و تطهیر چهره منفی آن‌ها، تخریب، توهین و اهانت به‌روح‌الله خمینی، علی خامنه‌ای و مراجع تقلید شامل موارد تخلفات است.
رییس هیات رسیدگی به تخلفات ناشران، همچنین می‌گوید با هرگونه کتابی که شامل مواردی علیه قانون اساسی و انقلاب اسلامی، ایجاد اختلاف و درگیری در میان طوایف قومی، اخلال در وحدت ملی و تمامیت ارضی کشور باشد برخورد خواهد شد.
در همین حال کتابهایی با محتوای تمسخر و تضعیف غرور ملی، روح وطن‌دوستی و ایجاد خودباختگی در مقابل تمدن استعماری، ترویج کتاب، اصول و مبانی صهیونیسم و کلیه کتابهایی که اسراییل را به‌رسمیت می‌شناسند اجازه عرضه در نمایشگاه را ندارد.
به‌گفته او، نظارتی در زمینه کتابهای هنری نیز، ترویج آموزه‌های مغایر با فرهنگ اسلامی، رواج سبک‌های غیردینی در حوزه هنر، عرضه مضامین و تصاویر غیراخلاقی و همچنین تبلیغ افراد و جریان‌های هنری فاسد، از جمله مواردی است که منجر به‌جمع‌آوری کتابهای عرضه شده میشود.
تنها در دو روز اول نمایشگاه، ۳۹ اثر جمع‌آوری که تعدادی از آن‌ها پس از بررسی برای ارائه در نمایشگاه کتاب مضر شناخته شدهاند. این گزارش اضافه میکند که برخی ناشران نیز توافق کردهاند که تعدادی از کتابهای دارای مجوز را نیز در نمایشگاه کتاب تهران ارائه نکنند.
همایون امیرزاده گفت در راستای نظارت بر اقدام‌ها ناشران کتاب «منتخبی از شعرهای شاد به‌همراه چند عکس یادگاری» اثر فاطمه اختصاری جمع‌آوری شده است.
او تصریح کرد: «از ناشر این کتاب(نشر نیماژ) که در تعداد معدود به‌نمایشگاه آورده شده، خواسته شد که ارائه آن را در ایام نمایشگاه متوقف کند. دلیل این تصمیم نیز این است که برخی از خواننده‌های خارج از کشور اشعاری از آن را خوانده‌اند.«
اشاره این مقام مسئول به‌استفاده شاهین نجفی از برخی اشعار فاطمه اختصاری است که به‌گفته مسئولان نشر نیماژ، در این کتاب آن آثار ارائه نشده‌اند.
مجازات‌های در نظر گرفته شده برای به‌اصلاح «متخلفان» نمایشگاه کتاب نیز در نوع خود قابل توجه است: جمع‌آوری آثار، اخطار کتبی، تعطیلی یک‌روزه غرفه، تعطیلی دوروزه غرفه، جمع‌آوری کتاب و تعطیلی غرفه تا پایان نمایشگاه از جمله مجازات‌هایی است که تاکنون اجرا شدهاند.
به‌گزارش «ایلنا»، برخی ناشران در بخش زبان عربی متهم شدند که کتابهایی را در نمایشگاه کتاب تهران عرضه کردند که مروج «افراطی‌گری» یا «تفرقه قومی و مذهبی» است.
در بخش زبان‌های لاتین نیز ناشرانی که تذکر گرفتند و کتاب‌هایشان جمع‌آوری شد با اتهام ارائه کتابهای با «تصاویر نامناسب» که با «فرهنگ اسلامی» هم‌خوانی ندارد، مواجه شدند.
خبرگزاری مهر روز یکشنبه، ۱۹ اردیبهشت ۹۵، از قول همایون امیرزاده رییس شورای نظارت و ارزیابی بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عنوان کرده که این فهرست را نهادهای نظارتی از جمله دادستانی تهران تهیه کردهاند.
در همین رابطه، یک ناشر تهرانی به‌شرط عدم انتشار نام وی به‌رادیو فردا گفت که در روزهای منتهی به‌نمایشگاه کتاب تهران از اداره کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با ده‌ها ناشر تماس گرفته شده و به‌آن‌ها تاکید شده که باید از ارائه برخی کتابهای خود در این نمایشگاه خودداری کنند.
این ناشر شمار کل کتابهای ممنوعه را حدود ۳۰۰ عنوان کتاب دانست که ناشران آن‌ها هم در شمار ناشران پرسابقه ایران محسوب میشوند و هم تازه‌کار و کم‌تر حرفه‌ای. خبرگزاری مهر نیز تعداد کتابهای ممنوعه را ۳۲۰ عنوان کتاب ذکر کرده است.
فهرست کتابها و مطبوعات ممنوع در ایران، فهرستی از آثار چاپی است که انتشار آن‌ها در ایران ممنوع بوده و یا هم‌اینک ممنوع است. بعد از مصوبه ۱۳۶۷ شورای انقلاب عالی فرهنگی مبنی بر ضوابط نشر کتاب، فرایند اخذ مجوز پیش از انتشار رسما از سوی وزارت از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ایران آغاز شد. از تاریخ ۱۳۶۷ تاکنون، همه کتابهای منتشر شده در ایران باید قبل از انتشار از وازارت و فرهنگی اسلامی مجوز بگیرند. البته مجوزها چند نوع هستند، مجوز مشروط کتاب یکی از آنهاست، یعنی مشروط بر این که برابر خواسته‌های ممیزان جزئی یا چیزی حذف شود و یا تغییر بنیادی داشته باشد. در این مدت، غیر از اصلاحات و سانسورهایی که بر محتوا و جملات متن اعمال شده‌است کتابهایی هم از دریافت مجوز پیش از انتشار، محروم مانده‌اند و یا حتی پس از انتشار، مجوز توزیع نگرفته‌اند یا مجوز پیش از چاپ آن‌ها برای چاپ‌های بعدی باطل شده است؛ و یا بعد از چاپ از بازار فروش کتاب جمع‌آوری میشوند. البته در برخی موارد غیر از وزارت ارشاد سازمان‌های دیگر هم اجازه دخالت در امور فرهنگی را به خود داده‌اند و شاید کتابهایی را معدوم و یا با نگارنده آن‌ها برخورد کردهاند. اغلب ممیزان وزارت ارشاد افراد مذهبی حکومتی و یا مورد تایید آنان می‌باشند.
رضا صالحی امیری، رییس مرکز اسناد و کتاب‌خانه ملی ایران روز ۲۷ آبان ۱۳۹۴، از تعطیلی «صدها» کتاب‌فروشی و تغییر کاربری آن‌ها به«پیتزافروشی» خبر داده بود.
***
بر اساس مصوبه شورای انقلاب فرهنگی وزارت ارشاد باید کتابهایی را بخرد «که در جهت اعتلای فرهنگ، ارتقای سطح دانش و تعمیق مبانی و ارزش‌های انقلاب اسلامی باشند». در حالی که توجه به‌معیار سوم، یعنی «ارزش‌های انقلاب اسلامی» بیش‌تر بوده است.
بخش بزرگی از کتابهایی که نهادها دولتی در اختیار کتابخانهها می‌گذارند، کتابهای دینی و تبلیغات مذهبی است. در حالی که آثار داستانی تازه منتشر شده به‌ندرت به‌کتاب‌خانه‌ها راه پیدا میکنند در بیش از سه دهه گذشته، بسیاری از اثار موجود در قفسه‌ها نیز جمع‌آوری شدهاند.
در واقع یکی از مسائل دیگری که در این‌باره مطرح است مسئله ممیزی کتاب است. ممیزی به‌عنوان پدیده‌ای که همیشه در ایران وجود داشته است به‌عقیده برخی از صاحب‌نظران در موضوع کاهش مطالعه بیتاثیر نبوده است.
آن‌ها معتقدند با اعمال سانسور شدید در آثار فرهنگی عملا پویایی در این عرصه سلب میشود و رخوت را در تولیدکنندگان آن به‌وجود می‌آورد و باعث کاهش میزان انتشار کتاب می‌گردد که این مسئله نیز می‌تواند بر میزان مطالعه در کشور تاثیر گذار باشد.
یکی دیگر از مسائلی که در مورد کاهش میزان مطالعه تاثیر دارد، انحصار تبلیغات محصولات فرهنگی در دست عده‌ای قلیل از تولیدکنندگان کتاب است. این مسئله تبدیل به‌عاملی میشود تا شهروندان تنها با تعداد کمی از آثار شاخص آشنا شوند و به مطالعه آن‌ها تمایل پیدا کنند. بنابراین پدیده انحصار تبلیغات باعث شده است بسیاری از آثار جذاب و مهم ادبیات ایران توجهی نشود و آثاری که شاید در حد متوسط هستند با تیراژ بالا منتشر شوند.
طبق اخرین آمارهای اعلام شده توسط ناشرین، هم اکنون در جامعه ما مجوز انتشار کتاب با تیراژ ۲۰۰ تا ۳۰۰ جلد هم صادر میشود و این امر برای کشوری با ۷۵۷۵ میلیون نفر جمعیت فاجعه محسوب میشود. در سال‌های اخیر، با اعمال سانسور و فشار بر نویسندگان و ناشران در زمینه انتشار کتاب سبب شده است که برخی از ناشران شغل خود را رها کرده و به‌شغل‌های دیگر روی آورده‌اند.
به‌گزارش جام‌جم، در رده‌بندی موضوعات مختلف کتابهای منتشر شده کشور، همواره موضوع دین، به‌لحاظ تعداد عناوین، در جایگاه بالایی قرار داشته است. نگاهی به‌آمار نشر که موسسه خانه کتاب آن را در اختیار جام‌جم قرار داده، نشان می‌دهد در پنج سال اخیر، کتابهای دینی، میان رتبه‌های اول تا سوم از لحاظ تعداد عناوین کتابهای منتشر شده و همین‌طور رقم شمارگان قرار داشته است.
به‌این معنا که در میان همه کتابهای منتشر شده در سال، کتابهای دینی یا در صدر جدول کتابهای منتشر شده در طول سال بوده یا بیش‌ترین شمارگان را به خود اختصاص داده است.
در سال ۱۳۸۹، ۱۰۳۹۱ عنوان کتاب دینی در شمارگان متوسط ۴۴۷۹ نسخه در کشور منتشر شد که در آن سال بیش‌ترین عنوان و شمارگان کتاب در میان رده‌های مختلف دیویی را به خود اختصاص داد.
سال گذشته نیز مجموعا ۱۰۴۰۹ عنوان کتاب دینی در ۲۵۵۸ نسخه به‌عنوان شمارگان متوسط منتشر شد.
این اعداد و ارقام نشان می‌دهد کتابهای دینی گرچه در پنج سال گذشته به‌لحاظ تعداد عناوین و همچنین شمارگان متوسط فراز و فرودهایی داشته است، با این حال هم‌چنان در رتبه‌های بالای رده قرار دارد.
گفته میشود مردم ایران، در شبانه‌روز ۱۶ دقیقه از وقت خود را به‌خواندن کتابهای دینی اختصاص می‌دهند. در ده سال گذشته حدود ۱۰۳ هزار عنوان کتاب با موضوع دین منتشر شده که کتابهای مرتبط با تاریخ اسلام بیش‌ترین سهم را داشته‌اند. براساس آمارهای رسمی، این گروه از کتابها، اولویت دوم مطالعه مردم در کشور بوده است.
به‌گزارش جام‌جم، طی ده سال گذشته ۱۰۲ هزار و ۹۱۰ عنوان کتاب دینی در کشور منتشر شده که از این میان سهم کتابهای ترجمه ۱۹ هزار و ۱۵۲ عنوان و سهم کتابهای تالیفی ۸۳ هزار و ۷۵۸ عنوان بوده است. این در شرایطی است که ۵۹ هزار و ۲۰۹ عنوان این کتابها توسط ناشران شهرستانی و ۴۳ هزار و ۷۰۱ عنوان آن از سوی ناشران تهرانی منتشر شده که طبیعتا سهم ناشران استان قم در این میان پررنگ است.
طبق آمار ده سال گذشته، ۴۹ هزار و ۸۳۲ عنوان از کتابهای دینی چاپ اول و ۵۳ هزار و ۷۸ عنوان تجدید چاپ بوده‌اند. کتابهای دینی در ده سال اخیر در شمارگان کل ۴۸۲ میلیون و ۱۷۱ هزار و ۶۸۲ و شمارگان متوسط ۴۷۳۴ نسخه منتشر شدهاند.
مجموع صفحات کتابهای دینی در ده سال گذشته ۱۲۱میلیون و ۱۹۱ هزار و ۳۱۸ صفحه و متوسط صفحات هر کتاب دینی ۲۹۸ صفحه بوده است. بهای متوسط کتابهای دینی در این بازه زمانی هم ۳۸ هزار و ۲۸۰ ریال شده که متوسط بهای هر صفحه تقریبا معادل ۱۲۴ ریال میشود.
حال اگر بخواهیم همین آمار را در بازه زمانی یک سال اخیر برای کتابهای دینی در نظر بگیریم، باید بگوییم که از اول تیرماه سال ۹۳ تا اول تیرماه سال ۹۴، در مجموع ۸۹۷۹ عنوان کتاب در حوزه دین منتشر شده است. ۱۴۱۳ عنوان ترجمه و ۷۵۶۶ عنوان از این کتابها تالیفی بوده‌اند که این آمار خود گویای افزایش و چند برابری شدن کتابهای تالیفی نسبت به‌کتاب‌های ترجمه‌ای در حوزه دین است.
در یک سال اخیر، باز هم سهم ناشران شهرستانی با مرکزیت قم برای چاپ کتابهای دینی پررنگ‌تر از ناشران تهرانی است؛ چرا که ناشران شهرستانی ۵۱۲۲ عنوان کتاب دینی در یک سال اخیر منتشر کردهاند و ناشران تهرانی ۳۸۵۷ عنوان. همچنین کتابهای چاپ اول در بازه زمانی یک سال گذشته ۵۱۰۶ عنوان و کتابهای تجدید چاپی ۳۸۷۳ عنوان بوده است.
براساس آماری که «جام‌جم» منتشر کرده است، در سه ماه نخست سال ۱۳۹۳ علوم قرآنی و قرآن ۳۷۲ عنوان، حدیث ۱۰۱ عنوان، فقه و اصول ۳۱۸ عنوان، کلام ۳۴۳ عنوان، مذاهب اسلامی ۲۰ عنوان، اخلاق اسلامی ۲۴۷ عنوان، آداب و رسوم مسلمانان ۲۱۸ عنوان، عرفان ۶۷ عنوان، تاریخ اسلام ۴۶۵ عنوان و مباحث کلی ۸۸ عنوان بوده‌اند.
مجموع زیر رده‌های دین در سه ماه نخست امسال ۲۲۳۹ عنوان بوده است.(جام جم، سه‌شنبه ۹ تیر ۱۳۹۴)
همین آمار و ارقام کتابهای منتشر شده دینی، به‌سادگی نشان می‌دهند که در سه دهه گذشته، نشر کتابهای مذهبی از سوی همه دولتهای اسلامی پشتیبانی و ترویج شده است.
نمونهای از این توجه که در افزایش صادرات کتاب از قم بیتاثیر نمی‌تواند باشد، حمایتهای دولت از انتشارات مسجد جمکران است. این موسسه در معرفی خود مینویسد: «انتشارات جمکران، در سال ۸۵ تعداد ۱۱۵ عنوان کتاب جدید منتشر کرد. این کتابها که در تیراژهای زیاد و در زمینه‌های مختلف چاپ شد، در مقایسه با سال گذشته افزایش چشم‌گیر ۸۰ درصدی را نشان می‌دهد.» برابر این گزارش از میان ۱۱۵ عنوان کتاب چاپ شده توسط انتشارات جمکران، ۶۹ عنوان با موضوع مهدویت و امام زمان و بقیه در موضوعات گوناگون دینی است. این کتابها در تیراژ یک میلیون و ۲۰۰ هزار نسخه منتشر شدهاند. گفته میشود، دولت نهم میلیاردها تومان صرف خرید کتابهایی به‌ویژه با موضوع امام زمان و توزیع مجانی آن‌ها کرده است. برخی از منابع میزان کمک دولت نهم به ناشران قم را تا ۳۰ میلیارد تومان ذکر کردهاند.
در واقع کلیه همه دستگاه‌های حکومت اسلامی ایران از جمله دولت‌ها، حمایت از انتشار و تبلیغ کتابهای مذهبی است. شهر قم از قبل سیاستهای حمایتی دولتی، به‌قطب نشر و چاپ کتاب تبدیل شده است.
در لایحه بودچه سال ۹۴، ستونی با عنوان اختصاصی سال ۹۴ آمده است که به‌برخی از این نهادها بودجه خاص‌تری تعلق گرفته است مثل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی(زیرمجموعه وزارت علوم) که بودچه مصوب سال ۹۳ آن ۲۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان مقرر شد اما در سال ۹۴ دوازده میلیارد تومان به‌آن اختصاص داده شده است تا بودجه سال آتی آن با رشدی ۸۰ درصدی به ۴۲ میلیارد تومان برسد.
از سال ۸۴، بنیاد سعدی برای نخستین بار به‌نهادهای دارای بودجه اضافه شده که زیر مجموعه سازمان فرهنگ و ارتباطات قرار دارد با ۴ میلیارد تومان بودجه سالانه. هم‌چنان‌که در زیرمجموعه‌های مرتبط با سازمان تبلیغات اسلامی که زیر نظر دفتر رهبری است، یک نهاد تازه با عنوان «مرکز الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت» با بودجه ۶۶ میلیارد تومانی ،برای نخستین بار در ردیف بودجه دارای بودجه اختصاصی شده است.
در سازمان فرهنگ و ارتباطات با بودجه ۲۱۵ میلیارد تومانی که ریاست آن با تایید رییس جمهور و رهبر مشخص میشود، از محل همین بودجه به مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، مجمع جهانی اهل بیت، دانشگاه اهل بیت، و دانشگاه مذاهب اسلامی اختصاص داده میشود.
نهادی چون پژوهشکده امام خمینی، که زیر نظر آیت‌الله مصباح یزدی فعالیت میکند با بودجه امسال آن با رشدی ۸ درصدی(۱۴ میلیارد تومان) چرا نباید به جدول ۱۷ انتقال یابد.
علاوه بر مرکز فرهنگی مساجد که بودجه‌ای از ارشاد می گیرد در زیر مجموعه سازمان تبلیغات اسلامی نیز مرکز رسیدگی به‌امور مساجد قرار دارد که بودجه ۹۴ آن‌ها بیش از ۳۲ میلیارد تومان است و مشخص نیست که چرا باید برای یک مکان دو نهاد بودجه پیشنهاد دهند و هزینه شود.
موسسه نشر آثار امام خمینی که زیر نظر سید حسن خمینی فعالیت میکند با افزایش ۸۰ درصدی بودجه همراه بوده است. بودجه سال گذشته این نهاد ۱۶ میلیارد تومان اما بودجه امسال ۳۰ میلیارد تومان که علاوه بر آن ۲۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان هم تحت عنوان تملک دارایی‌های سرمایه به‌این بودجه اضافه شده تا جمع آن در لایحه بودجه به‌بیش از ۵۲ میلیارد تومان برسد. ۵ میلیارد ازاین بودجه به‌پژوهشکده امام خمینی اختصاص دارد.
چاپ‌خانه «اسوه» متعلق با سازمان اوقاف و امور خیریه و چاپ‌خانه آستان قدس رضوی از جمله چاپ‌خانههای مهم کشور به‌شمار می‌روند که بیش‌ترین حجم کتابهای مذهبی را تولید میکنند. تهران، قم و مشهد نیز بیش‌ترین حجم کتاب را تولید میکنند. براساس آمارهای تایید شده وزارت ارشاد، یک چهارم ناشران فعال در کشور به‌طور تخصصی یا در کنار دیگر حوزهها، مشغول چاپ قرآن شدهاند. وزارت ارشاد نیز تلاش میکند با خرید برخی از کتابهای مذهبی به‌ناشران کمک کند؛ در فهرست کتابهای خریدهشده توسط وزارت ارشاد، بیش‌ترین نسخه‌های خرید مربوط به‌قرآن و نهجالبلاغه است. به‌طور متوسط هر سال ۷۰۰ ناشر ۵/۵ میلیون جلد قرآن چاپ میکنند.
تنها در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ۱۱ میلیون کتاب مذهبی منتشر شده است. یک هزار و ۴۶۶ عنوان کتاب چاپ نخست و هزار و ۴۹۸ عنوان چاپ بعدی در تیراژ ۱۱ میلیون و ۶۴۳ هزار و ۵۰ کارنامه این ناشر مذهبی است.
***
در ایران، وزارت ارشاد به‌طور سالیانه ۳ میلیارد تومان بودجه برای اهدای کتاب رایگان صرف میکند که بخش عمده این کتابها، مضمون و محتوای دینی دارند.
با نگاهی به‌جدول بودجه نهادهای فرهنگی و دینی و جمع‌بست بودجه سازمان صدا و سیما، نهادهای مذهبی و فرهنگی زیر نظر رهبری، حوزه‌های علمیه کشور(قم، مشهد، تهران و …) و بسیج و سپاه حجم بودجه آن‌ها تا پنج برابر بودجه‌ای است که در وزارت ارشاد هزینه میشود. برای نمونه، تنها بودجه‌ای که به‌بسیج کل کشور اختصاص داده شده است، بیش از ۲۰۰ میلیارد تومان بالاتر از بودجه وزارت ارشاد است. یا جمع بودجه‌هایی که در حوزه‌های علمیه دینی و نهادهای زیر نظر آنان هزینه میشود بیش از دو برابر بودجه وزارت ارشاد است.
اعتبارات مربوط به‌فعالیت‌های دینی و قرآنی لایحه بودجه سال ۱۳۹۵ هم‌چون سایر ردیف‌های اعتباری افزایش نسبی داشته است با این حال با مقایسه با لایحه بودجه سال ۱۳۹۴ می‌توان برخی ویژگی‌ها را در این رابطه مشاهده کرد.
از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به‌مجزا بودن فصل دین و مذهب از سایر امور فرهنگی، حذف کامل اعتبارات خبررسانی قرآنی، افزوده شدن موضوع بیمه فعالان قرآنی در لایحه و عدم افزایش اعتبارات موضوع اجرای منشور توسعه فرهنگ قرآنی نسبت به‌سال‌های گذشته است.
این اعتبار که از ابتدا به‌صورت نیم‌درصد از اعتبارات اجرایی کشور پیش‌بینی شده بود اما در سال‌های گذشته به عنوان بودجه ۲۰۰۰ میلیارد ریالی در لوایح بودجه می‌آمده است.
بر اساس لایحه بودجه سال ۹۵، در ردیف مربوط به برنامه ارائه خدمات رفاهی به دانشجویان، ۱۳ میلیارد ریال اعتبار به موضوع ارائه شهریه دانشجویی به‌حافظان و قاریان قرآن تخصیص داده شده است که این میزان برای ۴۰۰ نفر پیش‌بینی شده است.
از جمله مواردی که طی سال‌های گذشته مورد پیگیری نمایندگان مجلس در حوزه قرآنی بوده، بحث بیمه فعالان قرآنی است که در لایحه بودجه ۹۵ در جدول مربوط به اعتبارات ردیف‌های موردی تحت عنوان بیمه هنرمندان و در کنار مداحان و سایر هنرمندان قرار گرفته است. اعتبار این ردیف ۱۰۰ میلیارد ریال در نظر گرفته شده است.
بر این اساس اعتبار مربوط به‌فصل دین و مذهب، ۱۵۱۸۸۶۵۲ میلیون ریال، اعتبار فصل فرهنگ و هنر، ۲۱۱۶۸۴۱۵ میلیون ریال و بودجه فصل رسانه ۱۵۳۷۷۸۷۶ میلیون ریال در نظر گرفته شده است.
برای سال ۹۴، اعتبار بخش فرهنگ و هنر، رسانه‌های جمعی و گردشگری ۴۹۹۹۴۸۶۳ میلیون ریال بود.
اعتبارات مراکز قرآنی، دینی و فرهنگی به‌شرح زیر است:
اعتبار ردیف جهاد دانشگاهی ۱۸۱۹۴۳۰ میلیون ریال است که بخشی از آن به برنامه توسعه علوم انسانی و اجتماعی و انجام پژوهش‌های قرآنی اختصاص یافته که در مجموع ۲۴۴۲۰ میلیون ریال پیش‌بینی شده است.
در ردیف‌های مربوط به‌وزارت علوم نیز بخش پژوهش‌های قرآنی و خبررسانی قرآنی حذف شده اما برای توسعه فعالیت‌های قرآنی و نماز و گسترش سیره امام ۵۰۰۰ میلیون ریال تخصیص داده شده است.
مجموع اعتبارات ذکر‌شده در لایحه بودجه از سوی دولت برای برخی از دستگاه‌های فرهنگی، دینی و مذهبی به‌اختصار به این شرح است:
سازمان اوقاف و امور خیریه ۱۱۴۹۰۹۶ میلیون ریال
سازمان حج و زیارت ۳۹۵۰۴ میلیون ریال
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ۴۷۹۶۱۲ میلیون ریال
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ۱۲۶۳۵۰ میلیون ریال
مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران ۹۹۸۳۲ میلیون ریال
سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی و اسلامی ۲۳۹۴۱۶ میلیون ریال
دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی ۵۰۷۹۸۶ میلیون ریال
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها ۱۰۳۹۶۲۷ میلیون ریال
دانشگاه معارف اسلامی ۷۵۶۶۸ میلیون ریال
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ۶۵۹۹۸۹۹ میلیون ریال
برنامه حمایت و راهبری فعالیت‌های تبلیغی و ترویج قرآن کریم ۱۶۰۰۰۰ میلیون ریال
دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ۹۶۷۴۰ میلیون ریال
برنامه گسترش فعالیت‌های فرهنگی در مساجد ۵۵۰۰۰۰ میلیون ریال
شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی ۳۶۱۶۴۱ میلیون ریال
شورای عالی حوزه‌های علمیه ۳۲۸۹۹۰۰۰ میلیون ریال
شورای برنامه‌ریزی مدیریت حوزه‌های علمیه خراسان ۶۳۱۰۳۹ میلیون ریال
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ۱۴۸۶۹۸۲ میلیون ریال
مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی ۲۵۵۰۰۰ میلیون ریال
مجمع جهانی اهل بیت ۳۶۵۰۰۰ میلیون ریال
دانشگاه اهل بیت ۲۸۶۱۹ میلیون ریال
دانشگاه مذاهب اسلامی ۹۴۷۲۵ میلیون ریال
مرکز خدمات حوزه‌های علمیه ۵۸۲۵۰۰۰ میلیون ریال
سازمان تبلیغات اسلامی ۱۱۸۹۹۰۹ میلیون ریال
موسسه پژوهشی و فرهنگی انقلاب اسلامی ۱۲۰۰۰۰ میلیون ریال
بنیاد دایره المعارف اسلامی ۷۹۲۴۰ میلیون ریال
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ۱۰۲۲۰۰ میلیون ریال
شورای سیاستگذاری ائمه جمعه ۲۷۷۱۵۹ میلیون ریال
مرکز رسیدگی به امور مساجد ۳۳۲۴۳۹ میلیون ریال
ستاد اقامه نماز ۲۰۰۰۰۰ میلیون ریال
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ۱۲۴۵۹۵ میلیون ریال
موسسه دایره المعارف فقه اسلامی ۴۷۴۸۰ میلیون ریال
حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ۵۰۲۵۰۰ میلیون ریال
مرکز الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت ۶۵۰۰۰ میلیون ریال
شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه خواهران ۱۹۵۷۰۰۱ میلیون ریال
جامعه المصطفی العالمیه ۲۳۹۲۲۸۶ میلیون ریال
در اعتبارات ردیف‌های موقتی و موردی نیز می‌توان به‌موارد ذیل اشاره کرد:
اعتبارات موضوع اجرای منشور توسعه فرهنگ قرآنی ۲۰۰۰۰۰۰ میلیون ریال
اتحادیه رادیو و تلویزیون‌های اسلامی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ۵۰۰۰ میلیون ریال
در لایحه بودجه سال ۱۳۹۵ شمسی بودجه کلانی را برای وزارت اطلاعات دولت ایران در نظر گرفته شده است. در لایحه بودجه کل کشور در سال ۱۳۹۴ شمسی سهم وزارت اطلاعات از کل بودجه بیش از ۲۱۱۷ میلیارد تومان بوده که امسال هم بنا به درخواست وزارت خانه برای سال آینده با ۹/۴۱ درصد رشد ۳۰۰۶ میلیارد تومان پیشنهاد شده است.
وزارت اطلاعات حکومت اسلامی ایران، یکی از مخوف‌ترین ارگان اطلاعاتی در خاورمیانه است و هر ساله هزاران نفر از مخالفان حکومت، فعالان مدنی، روشنفکران و روزنامه‌نگاران پیشرو و… توسط ماموران این وزارت‌خانه دستگیر شده و مورد آزار و شکنجه قرار می‌گیرند. هرساله صدها نفر در ایران با پرونده‌سازی این وزارت‌خانه اعدام میشوند.
افزایش بودجه این وزارت‌خانه نشانگر آن است برخورد قهرآمیز دولت اسلامی ایران با فعالان سیاسی، روشنفکران، فعالان مدنی و اجتماعی، هم چنان با شدت بیش‌تری ادامه خواهد داشت.
همچنین از بودجه ۲٧ هزار و ٧٢ میلیارد تومانی مجموعه‌ی وزارت دفاع، ستادفرماندهی نیروهای مسلح، ارتش، سپاه پاسداران، بسیج و نیروی انتظامی، بیش‌ترین میزان مالی متعلق به‌سپاه با ۹۶۲۸ میلیارد تومان می‌باشد.
***
در جامعه ما، حقیقتا اوضاع وحشتناک و تکان‌دهنده است. وقتی تیراژ کتاب به ۲۰۰ یا ۵۰۰ نسخه می‌رسد، یعنی فاجعه بزرگ فرهنگی و اجتماعی. متاسفانه یک‌دفعه شاهد انتشار موجی از کتابهای سفارشی و بی‌ربط به‌فرهنگ و جامعه و انسان هستیم؛ به‌خصوص کتابهای مذهبی با تیراژ ۱۰ هزار نسخه و بخشا مجانی با حمایت مستقیم دولت. کتاب علمی و جذاب تولید نمی‌شود و بودجه دولتی صرف چاپ کتابهای بی‌مخاطب مذهبی است. این مسئله و عدم سنت کتاب‌خوانی به‌ویژه سانسور و اختناق شدید دولتی دست به‌دست هم داده‌اند و فاجعه تیراژ کتاب و کتاب‌خوانی را به‌اوج رسانده‌اند. سرانه مطالعه بسیار پایین است و این هیچ ربطی به‌فضای مجازی، ماهواره، تلگرام، اینستاگرام و … ندارد. در غرب که فعالیت در فضای مجازی بیش‌تر است؛ سرانه مطالعه هم بیش‌تر است. آن‌ها کتابهای جذاب تولید میکنند و کتاب جذاب، مخاطبان خودش را دارد.
در مدارس ما، بیش از ۱۲ میلیون دانش‌آموز در کشور در حال تحصیل هستند اما به‌این نسبت، تیراژ کتاب بسیار پایین است. به‌این دلیل که در این بخش سرمایه‌گذاری نمی‌شود. در مدارس ما زنگ ادبیات نیست. در حالی که در کشورهای دیگر، دانش‌آموزان به‌جز ادبیات کلاسیک کشور خود، ادبیات سایر کشورها را هم به‌خوبی می‌دانند. حتی مسئولان کتابخانهها، اکثر کتابها را نمی‌شناسند تا به‌کودکان معرفی کنند. این یعنی فاجعه!
طبق بررسی‌ها و تحقیقات، کشورهای در حال توسعه نزدیک به ۸۰ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، اما کم‌تر از ۳۰ درصد کتابهای جهان را تولید میکنند و کم‌تر از این نسبت نیز به‌کتاب‌خوانی مشغول هستند. این در شرایطی است که کشورهای پیشرفته یا توسعه‌یافته که حدود ۲۰ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، ۷۰ درصد کتابهای جهان را تولید میکنند.
نشر کتاب در ایران، بیش از سه دهه است که در وضعیتی بحرانی قرار دارد. به‌ویژه کاهش تیراژ سخت نگران‌کننده و تکان‌دهنده است. به‌گفته کارشناسان، دخالت دولت نه تنها مشکلات نشر را برطرف نکرده، بلکه فشار بیش‌تری بر نویسندگان و ناشران وارد آورده است. سازمان یونسکو در سال ۱۹۹۵ روز ۲۳ آوریل(سوم و یا چهارم اردیبهشت) را روز جهانی کتاب و حقوق مولف(کپی رایت) اعلام کرده است.
وضعیت نشر و کتاب ارتباط مستقیمی با جامعه و شرایط اجتماعی کشور دارد و بیش از هر چیز با شرایط سیاسی و فرهنگی جامعه در پیوند است. بنابراین در جامعه‌ای که بیش از سه دهه پیش دستخوش بحران شده است، نمی‌توان به‌اوضاع فرهنگی بالنده و یا متعادلی دست یافت. از زمان انقلاب سال ۱۳۵۷ مردم ایران تا امروز به‌طور روزانه مشکلات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مردم فزونی گرفته به‌این ابعاد فاجعه‌باری رسیده است.
به‌این ترتیب، یکی از ویژگی‌های جامعه ما، میزان بسیار پایین مطالعه است. از این نطر می‌توان جامعه ایران را بی‌مطالعه نامید. جامعه‌ای که با کتاب میانه خوبی ندارد و مردمی که ترجیح می‌دهند به‌جای خواندن، بشنوند.
رییس سازمان کتاب‌خانه ملی ایران، در اردیبهشت ۱۳۸۷ گفته است: «هر شهروند ایرانی در شبانه‌روز تنها دو دقیقه از وقت خود را به‌خواندن کتاب اختصاص می‌دهد که این میزان در مقایسه با کشورهای توسعه یافته همانند ژاپن و یا انگلیس که سرانه مطالعه در حدود ۹۰ دقیقه در روز است و یا در مقایسه با کشورهای در حال توسعه‌ای همانند ترکیه یا مالزی که این عدد نزدیک به ۵۵ دقیقه در روز است، یک فاجعه است. آری، سرانه مطالعه در ایران چیزی در حد فاجعه است! جامعه ایرانی با کتاب و خط قهر است، این را آمارهای تایید شده و نشده گواهی می‌دهند. سهم هر ایرانی را از مطالعه از ۳ تا ۳۰ دقیقه برشمرده‌اند. مطالعه و نشر، شرایط ناگوار و دل آزاری دارد، این را از شمارگان کتاب می‌توان فهمید. کتابهایی با هزار، دوهزار و در نهایت سه هزار شمارگان، وضعیت نگران‌کننده‌ای را نشان می‌دهند. همین کتابهایی که با شمارگان اندک چاپ میشوند، سال‌ها طول می‌کشد تا به‌فروش برسند. از این که بگذریم، آیا کتابهای فروش رفته، مطالعه میشوند؟»
طبق آمار و ارقام در آمریکای جنوبی، مردم آرژانتین کتاب خوان‌ترین مردم جهان هستند. آن‌ها بیش‌تر شیفته مطالعه کتابهای ترجمه شده هستند و یکی از علاقه‌مندی‌های مردم این کشور، مطالعه زندگی‌نامه‌های شخصیت‌های مشهور جهان است.
آمار آمریکای جنوبی نشان می‌دهد که مردمان کشور، روزنامه‌خوان‌ترین مردمان این قاره هستند و ۷۱ درصد مردم این کشور، نشریات روزانه و هفتگی را مطالعه میکنند.
سرانه مطالعه ایران، حتی نسبت به‌ترکیه هم پایین‌تر است. سرانه مطالعه ترکیه به‌طور متوسط ۵۵ دقیقه است اما سرانه مطالعه ایران فقط ۲ دقیقه در روز است. تیراژ کتابها در ترکیه، تقریبا ۹۷ درصد بالاتر از تیراژ کتاب در ایران است و رقم تیراژ ۵۰ هزار نسخه‌ای برای یک کتاب رقم متوسط است در حالی که در ایران رقم ۱۵۰۰ نسخه را می‌توان رقم متوسط در نظر گرفت اما نکته جالب‌تر این که ۶۴۰۰ ناشری که در ترکیه فعالیت دارند موظف هستند سالانه ۳۵۰۰۰ جلد معادل ۲۲۴ میلیون جلد کتاب چاپ کنند.
سرانه آمار مطالعه در ژاپن روزی ۹۰ دقیقه است. در ژاپن بعضی کتابها به‌طور میانگین ۴ دوره تجدید چاپ میشوند. و به‌رقم ۵ میلیون جلد می‌رسند. در این کشور، حداقل درصدی که به‌نویسنده می‌رسد ۲۵۵ درصد قیمت روی جلد است.
طبق استاندارد، ایران باید سی میلیون نفر عضو فعال کتاب‌خانه داشته باشد. اما طبق آمار رسمی، ایران فقط دو میلیون عضو کتاب‌خانه دارد که عمدتا افراد پشت‌کنکوری هستند و کتاب درسی می‌خوانند.
با این وجود، خامنه‌ای رهبر حکومت اسلامی ایران، می‌گوید: «کتابهای مضر اخلاقی و سیاسی» نباید در اختیار مردم قرار گیرد. رییس کتابخانههای ایران نیز «دعاخوانی مردم» را نشانه مطلوب‌بودن کتاب‌خوانی در ایران می‌داند.
خامنه‌ای، ۲۹ تیرماه ۱۳۹۰ در دیدار با مسئولان کتابخانهها و جمعی از کتابداران ایرانی، گفته است: «نمی‌توان بازار کتاب را آزاد گذاشت تا کتابهای مضر وارد جامعه شوند».
او، ادامه داده است: «هر کتابی مفید نیست. بعضی کتابها مضر است. مجموعه‌ای که متصدی امر کتاب است نمی‌تواند با این فکر که ما آزاد می‌گذاریم خودشان انتخاب کنند، هر کتاب مضری را وارد بازار کتاب‌خوانی بکنند. این یک خوراک معنوی است که اگر فاسد بود، اگر مسموم بود، ما به عنوان ناشر، کتابخانه‌دار و حتی متصدی پخش، حق نداریم این کتاب را در اختیار عموم افراد قرار بدهیم».
خامنه‌ای در ادامه سخنان خود، با مسئولان کتابخانههای ایران دلیل این‌که چرا «متصدیان امر کتاب» نمی‌توانند بازار کتاب را آزاد بگذارند گفته است: «گاهی در بازار کتاب، کارهایی به‌ظاهر فرهنگی ولی با مقاصد سیاسی و انحرافی دیده میشوند که برای ذهنیت جامعه و کشور، چه ازلحاظ اخلاقی و چه از لحاظ جنبه‌های سیاسی زیان بخش است».
با وجود اعلام آمارهای متناقض توسط مسئولین درباره کتاب‌خوانی در جامعه ما، حتی ادعاهای اغراق‌آمیزی که گاهی در مورد وضعیت کتاب و کتاب‌خوانی در ایران میشود شرایط چنان ناامیدکننده است که حتی در آمار رسمی نیز منعکس میشود. کم رغبتی جمعیت ۵۳ میلیونی ایرانیان باسواد به‌مطالعه، در تیراژ نازل کتابها قابل مشاهده است.
با این وجود سران و مقامات حکومت اسلامی ایران، ادعا دارد تا سال ۱۴۰۴ خورشیدی یکی از پانزده کشور برتر جهان در زمینه کتاب‌خوانی و کتاب‌داری باشد.
برای مثال برلین، به‌عنوان پایتخت یکی از این پانزده کشور مشخص میشود که این هدف در تخیل هم چندان دست یافتنی نیست.
کتاب‌خانه شهر برلین، با حدود سه میلیون و ۴۳۱ هزار نفر جمعیت، ۲۲ میلیون و ۸۰۰ هزار جلد کتاب و سند را در خود جا داده و تنها کتاب‌خانه پایتخت آلمان نیست. کتابخانههای تهران با ۱۲ میلیون جمعیت روی‌هم رفته یک میلیون و ۳۴۲ هزار کتاب دارند. به‌نظر می‌رسد هدف‌هایی که حکومت اسلامی در این زمینه برای خود تعیین و اعلام میکند هیچ ارتباطی با واقعیت و امکانات موجود نداشته باشند.
آمارهایی که از سوی نهاد کتابخانههای عمومی کشور منتشر شده، نشان می‌دهد کتابخانههای ایران با استانداردهای جهانی فاصله‌ای نجومی دارند. مطابق معیارهای پیشنهادی «اتحادیه بین‌المللی انجمن‌های کتاب‌داری»(آیفلا IFLA) در کشورهای در حال توسعه باید به‌ازای هر باسواد حداقل یک و نیم جلد کتاب در کتابخانههای عمومی وجود داشته باشد. با این حساب لازم است بیش از ۷۹ میلیون جلد کتاب در قفسه کتابخانههای ایران جا بگیرد تا کشور به‌کم‌ترین میزان پیشنهاد شده برای کشورهای در حال توسعه برسد. این تعداد تا پایان سال ۸۷ حدود ۱۶ میلیون جلد گزارش شده است.
***
کانون نویسندگان ایران هرسال در آستانه روز مبارزه با سانسور، مصادف با ۱۳ آذرماه، به‌سیاست‌های حکومت اسلامی ایران در عرصه فرهنگ اعتراض کرده و آن را سیاست مبتنی بر «قلع و قمع فرهنگی» نامیده است.
کانون نویسندگان ایران در بیانیه ۱۳ آذر ماه ۱۳۹۴ خود، به‌نتایج اعمال سانسور حکومتی در زمینه‌های مختلف هنری و ادبی پرداخته و از جمله به‌وضعیت کتاب اشاره کرده که با افت شدید تیراژ مواجه است، به‌طوری که در برخی موارد تیراژ کتابها تا «۳۵۰ نسخه» نیز کاهش یافته است.
این بیانیه می‌گوید که تیراژ ۳۵۰ نسخه کتاب با توجه به جمعیت ۸۰ میلیونی ایران می‌تواند گواهی بر «وضعیت خفت‌بار کتاب و کتاب‌خوانی» در ایران باشد که «نتیجه چند دهه سانسور و سیاستهای استوار بر قلع و قمع فرهنگی» است.
تیراژ کتاب در سال‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ مردم ایران، سیر نزولی مداومی داشته و از سه هزار نسخه‌ای که در دهه‌های ۱۳۷۰ و اوایل ۱۳۸۰ مورد اعتراض نویسندگان بود به‌هزار و پانصد، هزار و این اواخر به ۵۰۰ نسخه یا حتی در برخی موارد به ۳۵۰ نسخه رسیده است، امری که علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت روحانی نیز به آن معترف است.
در بیانیه کانون نویسندگان آمده است: «آن‌چه تاکنون بر سر کتاب آمده است ار حیث نتیجه بسیار هولناک‌تر از کتاب‌سوزان است. سال‌هاست که حاکمیت آتش تیغ سانسور را به جان کتاب انداخته است و اگر چه شعله آن ناپیداست، اما خاکستر عواقب آن را به‌روشنی می‌توان دید».
این بیانیه در ادامه عنوان میکند که «سینما، تئا‌تر و موسیقی غیردولتی و مستقل نیز در تنگناهایی دشوار افتاده‌اند و وضعیتی بهتر از کتاب ندارند».
از جمله مواردی که کانون نویسندگان ایران به‌آن پرداخته ممنوعیت آوازخوانی زنان است و در این باره می‌گوید: «نیمی از مردم حق استفاده موسیقیایی از صدای خود را ندارند. همین چند روز پیش بود که علی جنتی وزیر ارشاد بار دیگر تکرار و تاکید کرد که وزارت‌خانه متبوعه‌اش به زنان اجازه تک‌خوانی نخواهد داد».
حکومت اسلامی، تک‌خوانی زنان را «حرام» اعلام کرده، اما محدودیت زنان ایران در حوزه موسیقی به‌همین جا ختم نمی‌شود. از جمله ارکستر سمفونیک تهران به‌تازگی اجرای خود را در مجموعه ورزشی آزادی به‌خاطر مخالفت مسئولان با نوازندگی زنان لغو کرد.
بیانیه کانون نویسندگان، همچنین به‌رواج سانسور در روزنامه‌ها و وب‌سایت‌ها و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی پرداخته که از نتایج آن «حذف ژورنالیسم مستقل» و «پرهزینه و عذاب‌آور» شدن استفاده از این رسانه‌ها برای مردم است.
بازداشت و صدور احکام زندان برای نویسندگان، روزنامه‌نگاران و فعالان مدنی و کارگری نیز مورد دیگری است که در این بیانیه مورد اشاره واقع شده و کانون نویسندگان آن را «مکمل سانسور» دانسته است.
کانون نویسندگان ایران، در بخش پایانی بیانیه خود، به‌مقابله با هرگونه سانسور تاکید میکند و از نویسندگان و هنرمندان و روشنفکران می‌خواهد که ضمن طلب آزادی بیان، در بزرگ‌داشت ۱۳ آذر بکوشند، روزی که به‌یاد محمدجعفر پوینده و محمد مختاری، دو عضو فعال کانون نویسندگان ایران که سال ۱۳۷۷ قربانی قتل‌های زنجیره‌ای شدند، روز مبارزه با سانسور نام گرفته است.
***
دین وقتی حکومت و قدرت و ثروت را به‌دست بگیرد خیلی کارهای غیرانسانی و وحشیانه انجام می‌دهد و برای حفظ و بقای خود، دامنه تعریف «ضاله» را چنان گسترش می‌دهد به‌طوری که حتی دست به‌ترور نویسنده می‌زنند. در مسیحیت قرون وسطا نبود که نویسندگان و دانشمندان و ستاره‌شناسان و مخالفان‌شان را با اتهام به «کفر و بی‌دینی» محاکمه می‌کردند؛ گردن می‌زدند و در آتش می‌سوزاندند. در حال حاضر نیز از حکومت اسلامی ایران، عربستان، ترکیه و… گرفته تا داعش، طالبان، القاعده، بوکوحرام و… شنیع‌تر و شدیدتر از دوران قرون وسطا و با تمام قدرت به‌جنگ علم و دانش و اگاهی بشر برخاسته‌اند و روزانه دست به‌جنایت و ترور و اعدام می زنند و جهل و خرافات را بازتولید میکنند.
سانسور دولتی، فقر و بیکاری و قیمت بالای کتاب یا کمبود وقت و یا سختی دسترسی به‌کتاب واقعیت دارند اما نمی‌تواند توضیح‌دهنده خوبی برای میزان پایین مطالعه در ایران باشد. در نتیجه عوامل متعددی برای توصیف و تشریح وضعیت فاجعه‌بار مطالعه در ایران می‌توان برشمرد، مجموعه عوامل در هم پیچیده و پنهان‌شده در صدها لایه فرهنگ ایرانی، که تحلیل و شناخت را سخت‌تر میکند. اما باید علل واقعی را جستجو کرد و آن‌ها را معلوم کرد و تاثیر هر یک را برشمرد. اما مهم‌ترین عوامل را می‌توان در سنت‌های جامعه، سانسور دولتی و عدم آزادی اندیشه، بیان و قلم جستجو کرد. هر انسانی با دغدغه‌های فکری و اندیشه و آرمان‌هایش سنجیده میشود. مطالعه کتاب، روزنامه، پرسش، کاوش و مبارزه برای رسیدن به‌یک جامعه آزاد و برابر و عادلانه و انسانی، همگی نشانه ذهن و فکر بیدار و حساس و خلاق در برابر هستی و همچنین زیربنای آگاهی برای تغییر وضع موجود است.
چهارشنبه بیست و نهم اردیبهشت ۱۳۹۵ – هجدهم مه ۲۰۱۶